قبل از اینكه علوم جدید به مباحث حیوانات بپردازد ، قرآن كریم قرن ها پیش بدان پرداخته است . رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به رفق و شفقت نسبت به حیوانات دستور داده است و اینكه انسان حق ندارد به او ظلم كند ، و این چیز عجیبی نیست چرا كه مهربانی با- صفت عامش - اساسش در اسلام است . امام بخاری و مسلم از عائشه رضی الله عنها از رسول گرامی صلی الله علیه و سلم روایت می كنند كه فرمودند : (( إن الله رفیق یحب الرفق فی الامر كله )) صحیح بخاری ، باب الاستئذان 22 و مسلم ، كتاب البر ، 47 ( ترجمه : خداوند مهربان است و در هر كاری نرمی و مهربانی را دوست می دارد ) .

اگر ما می بینیم كه اولین جمعیت حمایت از حیوانات در سال 1824 م در انگلستان تاسیس شد ، اسلام قرن ها قبل از آن بدان پرداخته است . كافیست كتابی از كتب فقه را باز كنی و عنوان های آن را نظاره گر باشی:

مثلا در باب طهارت عنوان های زیر را می بینی : ( باقیمانده ی غذای حیوان حلال گوشت ، باقیمانده ی غذای قاطر ، الاغ ، و پرندگان شكاری ، باقیمانده ی غذای گربه ، باقیمانده ی غذای سگ و خوك )
در باب نجاست : ( مردار ، خون ، گوشت خوك ، سگ ، پاك كردن پوست مردار و.. )
در باب زكات : ( زكات شتر ، گاو ، گوسفند و .... )
در باب اطعمه : ( حیوانات حلال گوشت دریایی ، حیوانات حلال گوشت خشكی ، حیواناتی كه در حرمت گوشت آنها نص شرعی داریم ، جواز خوردن گوشت حیوان حرام گوشت به هنگام اضطرار ، ذبح ، ذبح اهل كتاب ، .... )
در باب صید : ( شكار حرام ، شرائط شكارچی ، شكار با اسلحه و حیوان ، شرائط شكار با اسلحه ، شرائط شكار با حیوان .... )
در باب مسابقه : ( حرمت آزار رساندن به حیوان ، حرمت حیوانات را به جان هم انداختن )
در باب نفقه : ( از غذا دادن به حیوان سخن گفته شده است همانگونه كه از نفقه نزدیكان سخن رفته است .

قرآن كریم هم به عالم حیوانات اهتمام ویژه ای داشته است و در این مورد می توان به این نكته اشاره كرد كه برخی از سوره ها ی شریفه ی قرآن به نام حیوانات نامگذاری شده است . مانند : البقره ( گاو ) ، انعام ( چهارپایان ) ، نحل ( زنبور عسل ) ، نمل ( مورچه ) ، عنكبوت ، عادیات ، فیل .

در آیات قرآن كریم لفظ دابه ( چهارپا ) تكرار شده است و طیر ( پرنده ) بیست بار در قرآن از آن نام برده شده است و از انواع پرندگان مانند غراب ( كلاغ ) و هدهد هم سخن رفته است . از حشراتی كه در قرآن به آنها اشاره شده است به موارد زیر می توان اشاره كرد : نمل ( مورچه ) ، ذباب ( مگس ) ، جراد ( ملخ ) ، ثعبان ( مار ) ، عنكبوت ، قمل ( شپش ) ، ضفادع ( قورباغه ) ، الحیه ( مار ) ، و نحل ( زنبور عسل ) .
گوشت تازه كه در دریا یافت می شود كه همان ماهی باشد در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است .

علاوه بر این می بینیم اسلام برخی از حیوانات را با توجه به اهمیتشان در زندگی انسان مورد ستایش قرار داده است : از آن جمله است روایت بخاری و مسلم در حدیث ابن عمر رضی الله عنهما (( الخیل معقود بنواصیها الخیر إلی یوم القیامه . اخرجه البخاری 2849 ، و مسلم ، 1871 - اسب تا روز قیامت خیر را به همراه دارد )) همچنین از قول رسول الله صلی الله علیه و سلم نقل شده است كه فرموده اند (( الابل عز أهلها و الغنم بركة . - اخرجه البرقانی فی مستخرجه و نبه علیه الحمیدی و نقله ابن حجر ( فتح الباری 395/6 ) - شتر برای صاحبش عزت است و گوسفند بركت . ))
نسائی از زید بن خالد جهنی از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم روایت كرده است كه فرمود : (( لا تسبوا الدیك فانه یوقظ للصلاة - خروس را بد نگویید چرا كه آن برای نماز بیدار می كند .))


مهربانی با حیوانات

مسلمانان نسبت به رفق به حیوانات ضرب المثل شده اند ، افرادی به مورچه ها نان می دهند ، افرادی مسیر عبور و مرور را بین خود و سگ مشترك می دانند و سگ ها را از مسیر بیرون نمی رانندو .... و این عجیب نیست چرا كه مبادی رفق به حیوانات را رسول الله صلی الله علیه و سلم گرفته اند حضرتی كه احسان به حیوانات را عبادت می داند . در این مورد می توان به حدیث ابوهریره اشاره نمود كه حضرت رسول صلی الله علیه و سلم فرمودند : (( بینما رجل یمشی بطریق اشتد علیه الحر ، فوجد بئرا ، فنزل فیها ، فشرب ، ثم خرج فاذا كلب یلهث ، یأكل الثری من العطش ، فقال الرجل : لقد بلغ هذا الكلب من العطش مثل الذی كان بلغ منی ، فنزل البئر ، فملأ خفه ماء ا ، ثم أمسكه بفیه حتی رقی ، فسقی الكلب ف فشكر الله له . فقالوا یا رسول الله إن لنا فی البهائم أجرا ؟ فقال : فی كل كبد رطبة أجر - رواه مالك و البخاری و مسلم و أبو داود و ابن حبان فی صحیحه _ مردی در راهی می رفت هوا بسیار گرم شد ، چاهی را یافت ، از آن پایین رفت و خود را سیراب نمود ، وقتی از چاه خارج شد سگی را دید كه نفس نفس می زند بخاطر تشنگی خاك اطراف چاه را می لیسد ، مرد با خود گفت : شدت تشنگی این سگ به مانند شدت تشنگی من است كه دقائقی قبل آنرا تجربه كردم ، لذا مجددا از چاه پایین رفت و كفشش را پر از آب نمود و با دهانش آن را گرفت و سگ را سیراب نمود . خداوند از این مرد تشكر كرد .))

همانگونه كه احسان به حیوان از جمله عباداتی است كه گاهی اوقات از بالاترین درجات عبودیت محسوب می گردد بدی كردن به حیوانات هم گناهی است كه انسان را به اعماق جهنم سوق می دهد ، در این زمینه حدیثی از رسول الله صلی الله علیه و سلم وجود دارد كه بخاری و مسلم روایت كرده اند :

(( عذبت امرأة فی هرة لم تطعمها و لم تسقها و لم تتركها تأكل من خشاش الارض _ زنی بخاطر گربه ای مورد عذاب خداوند قرار گرفت ، این زن گربه را زندانی كرد و به او آب و غذا نداد و رهایش هم ننمود كه از حیوانات زمین تغذیه كند ( تا اینكه گربه مرد ) .

این است اسلام و این هم تعالیم و فرمایشات سراسر مهر انگیزش ، تعذیب حیوانات را حرام گردانیده است ، از كشتن تدریجی حیوانات نهی فرموده و قطع كردن اعضای آنها را جرم بسیار بزرگ اعلام نموده است ؛ بخاری و مسلم از عبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت كرده اند كه (( لعن النبی صلی الله علیه و سلم من مثل بالحیوان _ 284/8 -رسول الله صلی الله علیه و سلم كسی كه اعضای حیوانی را قطع كند لعنت فرموده است )) .

عسقلانی در شرح این حدیث می گوید : لعن از دلائل تحریم است .

ابن حجر بعد از ذكر این حدیث می گوید : در این احادیث تحریم تعذیب حیوانات ذكر شده است و تحریم اقتضای عقاب می كند و عقاب اثری از آثار جرم است و این بیانگر این می باشد كه بدی كردن به حیوانات و تعذیب آنها از نظر شریعت اسلام جرم است .

عجیب نیست وقتی می بینیم انواع رفتارهایی كه با حیوانات در دول مدعی دفاع ا زحقوق حیوانات صورت می گیرد از نظر اسلام تحریم شده باشد آری در مسابقات خونین گاو بازی و به جان هم انداختن خروسها چه آزار و اذیتی متوجه این حیوانات بیگناه می شود اما مدعیان دفاع از حقوق حیوانات آنرا وسیله ای برای خوشگذاری خود قلمداد می كنند در حالیكه شریعت اسلام آنرا جزء محرماتی قرار داده است عقوبت دارد . ابن عباس روایت كرده است كه : (( أن النبی صلی الله علیه و سلم نهی عن التحریش بین البهائم - اخرجه ابوداود فی سننه فی كتاب الجهاد ، حدیث رقم 2562 ، و رواه الترمذی متصلا و مرسلا ، قال فی المرسل هو أصح - رسول الله صلی الله علیه و سلم از به جان هم انداختن حیوانات نهی فرموده است ))

و عبدالرحمن بن عبدالله بن عمر بن الخطاب عن ابیه روایت كرده است كه گفت : (( كنا مع النبی صلی الله علیه و سلم فی سفر فانطلق لحاجته ، فرأینا حمرة معها فرخان ، فأخذنا فرخیها ، فجاء ت الحمرة فجعلت تعرش ، فلما جاء رسول الله صلی الله علیه و سلم قال : من فجع هذه بولدها ؟ ردوا ولدها الیها - همراه با پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم در مسافرت بودیم حضرت مدتی از نزد ما رفت ، پرنده ای را دیدیم كه دو جوجه همراهش بود ، جوجه هایش را برداشتیم ، وقتی پیامبر صلی الله علیه و سلم آمد فرمود: چه كسی با جوجه های این پرنده این كار را كرده است ، جوجه هایش را به او بازگردانید . ))

از شرید روایت شده است كه گفت : از رسول الله صلی الله علیه و سلم شنیدم كه فرمود : (( من قتل عصفورا عبثا عج إلی الله یوم القیامه ، یقول : یا رب إن فلانا قتلنی عبثا و لم یقتلنی منفعة - رواه النسائی ، و ابن حبان فی صحیحه 557/7 - كسی كه بیهوده گنجشكی را بكشد در روز قیامت گنجشگ نزد خداوند شكایت می آورد و می گوید : پروردگارا این شخص مرا بیهوده كشت و از كشتن من در پی منفعتی هم نبود )) .
از ابن عمر روایت شده است كه از كنار جوانانی از قریش عبور كرد كه پرنده یا مرغی را به عنوان هدف تیراندازی خود قرار داده بودند وقتی ابن عمر انها را دید متفرقشان ساخت و فرمود چرا اینكار را انجام می دهید ، رسول الله صلی الله علیه و سلم كسی را موجود روح دار را به عنوان هدف تیرانداختن خود قرار دهد لعنت كرده است - بخاری و مسلم - .


حقوق حیوان

همانگونه كه انسان بر برادر مسلمانش حق دارد اسلام به نسبت حیوانات نیز حقوقی قرار داده است از ان جمله به موارد زیر اشاره می گردد :
1- حیوانی را كه مجوز ذبح شرعی آن وجود دارد از حقوقش این است كه به نیكوئی او را ذبح نماییم : حضرت صلی الله علیه و سلم فرموده اند : (( و إذا ذبحتم فأحسنوا الذبحة و لیحد أحدكم شفرته و لیرح ذبیحته - مسلم ، كتاب الصید ، رقم 57، ابوداود فی الاضاحی 11، الترمذی ، الدیات ، 14، النسائی فی ضحایا 22،26،27 و.... - هر گاه خواستید ذبح كنید به نیكوئی ذبح نمایید ، باید كاردش را تیز نموده و حیوان را عذاب ندهد ... و كتب فقهی پر است از آداب ذبح حیوان كه این مساله دال بر این است كه اسلام دین رحمت است .

2- اسلام كشتن حیوان موذی مانند سگ هار ، افعی ، و موش را اجازه داده است اما با این وجود دستور به كشتن به بهترین روش را صادر نموده است آنجا كه حضرت فرمودند : (( إن الله كتب الاحسان فی كل شی ء فاذا قتلتم فاحسنوا قتله - مسلم در صحیحش كتاب الصید ، رقم 57 و احمد 123/4 - خداوند نیكویی كردن را در هر چیزی واجب نموده است پس هر گاه كه خواستید بكشید به بهترین شیوه اینكار را انجام دهید .
3- خداوند تبارك و تعالی حیوانات را برایمان مسخر نموده است كه وسیله ی سواری و جابجایی بارهایمان باشد لذا بر ما حق دارند یكی از حقوقشان این است كه به آنها فرصت چریدن و استراحت كردن در سفرهای طولانی بدهیم . بخاری و مسلم از ابی هریره روایت كرده اند كه رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند (( إذا سافرتم فی الخصب فأعطوا الابل حظها من الارض - مسلم كتاب الاجاره ، رقم 178 و احمد 337/2 - هر گاه در زمان سرسبزی زمین مسافرت كردید سهمیه شتر را از زمین بدهید )) .

4- یكی دیگر از حقوق حیواناتی كه برای سواركاری هستند این است كه در آن واحد 3 نفر سوارش نشوند . طبرانی در اوسط از جابر نقل كرده است كه (( نهی رسول الله صلی الله علیه و سلم أن یركب ثلاثة علی دابة - الطبرانی كما جاء فی مجمع الزوائد 109/8 - رسول الله صلی الله علیه و سلم از اینكه سه نفر سوار بر حیوان شوند نهی فرمودند .

5- از محرمات شرعی ایستادن سواركار بر روی حیوان بگونه ای كه باعث آزار او شود می باشد : در سنن ابی داود آمده است كه رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند : إیاكم أن تتخذوا ظهور دوابكم منابر فإن الله انما سخرها لكم لتبلغكم إلی بلد لم تكونوا بالغیه إلا بشق الانفس - اخرجه ابوداود فی سننه ، كتاب الجهاد ف رقم 2567 .

همچنین سوار شدن بر حیوانی كه برای سواری دادن آفریده نشده است جائز نیست مثلا گاو برای شخم زدن زمین و آبیاری كردن و شیر دادن آفریده شدن است نه سواری دادن .
این بود بعضی از احكام كلی متعلق به حیوانات . در آینده ان شاء الله به ذكر حیواناتی خواهیم پرداخت كه در احادیث نبوی آمده است .

......................................................................
منبع : مقدمه كتاب موسوعة الطیر و الحیوان فی الحدیث النبوی
تالیف: عبداللطیف عاشور
مترجم : شیخ عبدالله دریایی صلغی