ابوعلی حسن بن حسن بن هیثم (زاده ی ۹۶۵ در بصره – فوت ۱۰۴۱ در قاهره)، از جمله دانشمندان برجسته از “عصر طلایی” تمدن اسلامی است. از وی به عنوان ابن هیثم و در برخی اوقات البصری، به دلیل زادگاهش (بصره) یاد می شود. هم چنین نام لاتین او الهزن یا الهسن می باشد.

ابن هیثم سهم قابل توجهی در تحقیقات علم اپتیک (نور شناسی)، فیزیک، نجوم، ریاضیات، چشم پزشکی، فلسفه و ادراک دیداری دارد. شایان ذکر است روش های وی روشی علمی و تجربی است.

نام مستعار وی، بطلمیوس دوم و یا به زبانی ساده “فیزیک دان” قرون وسطی در میان اروپائیان است. ابن هیثم تفاسیر روشنگری در آثار ارسطو، بطلمیوس و اقلیدوس، ریاضی دان یونانی دارد. وی به سال ۹۶۵ در بصره متولد گردید اما عمدتاً در قاهره ی مصر زندگی کرده و در همان جا در سن ۷۶ سالگی درگذشت.

وی با اعتماد و تکیه ی بیش از حد به دانش تجربی ریاضی اش بر آن باور بود که می تواند سیل رود نیل را تنظیم و کنترل نماید. پس از آن که الحکیم امرالله ششم، حاکم خلافت فاطمی، به وی دستور داد تا عملیات تنظیم سازی سیل رود نیل را به مرحله ی اجرا درآورد، سریعاً او به این نتیجه رسید که از قدرتش خارج است. به همین دلیل از مهندسی دست کشید. وی از ترس از دست دادن زندگی اش، خود را به جنون زد و در بازداشت خانگی به سر برد. پس از آن بود که ابن هیثم تا لحظه ی مرگش، زندگی خود را وقف تحقیقات علمی کرد.

ابن هیثم اولین دانشمند در عصر خود بود که برای بررسی تئوری های خود، از شواهد عملی استفاده می کرد؛ چرا که در آن دوران فیزیک همانند علم فلسفه با تجربه ی عملی همراه نبود. وی اولین دانشمندی بود که ضرورت وجود شواهد تجربی برای پذیرش یک تئوری را عنوان کرد. در واقع کتاب اپتیک وی نقد کتاب المگست (Almagest) بطلمیوس بود.

شایان ذکر است که این کتاب پس از هزار سال به عنوان منبعی توسط اساتید این علم تدریس و معرفی می شود. برخی از مورخان این علم بر این باورند که قانون اِسنل در اپتیک در واقع نشئت گرفته از تحقیقات ابن سهل و ابن هیثم می باشد.

دوربین تاریک:

ابن هیثم نیز همانند بسیاری از فیلسوفان و ریاضی دانان برجسته، به مسائل اطرافش با دقت نظر خاصی می نگریست. روزی در حالی که در اتاقی نشسته بود، نوری که از سوراخ کوچک پرده ی کرکره ای عبور می کرد و بر روی دیوار مقابل می افتاد، توجه اش را به خود جلب کرد. تصویر آن شبیه نیمه ی ماه بود که در هنگام کسوف بر روی خورشید قرار می گرفت.

او گفت: “تصویر خورشید در هنگام کسوف، غیر از زمانی که کسوف کامل رخ می دهد، نشان دهنده ی آن است که زمانی که نور از سوراخی گرد و باریک عبور می کند و در مقابل محل سوراخ به سطحی می رسد، نور قالب هلال ماه را به خود می گیرد.”

وی نتایج آزمایشات خود را بدین گونه توضیح داد که نور در یک خط مستقیم سیر می کند و زمانی که اشعه از شیئی نورانی منعکس و از سوراخی کوچک عبور داده شد، پراکنده نمی شود بلکه در عوض به صورت تصویری وارونه بر سطحی صاف و سفید، موازی با سوراخ درمی آید.

در مراحل بعدی، این کشف منجر به اختراع دوربین های تاریک توسط ابن هیثم شد. این دوربین، اولین دوربین ساخته ی دست بشر بوده که با نام دوربین تاریک یا دوربین ریز سوراخی در تاریخ به ثبت رسیده است. در طول آزمایشات علمی خود، ابن هیثم اغلب از اصطلاح البیت المثیم، یعنی تاریک خانه، استفاده می کرد.

کشفیات وی در خصوص نور:

او اولین دانشمندی است که به درستی مشخص نمود ما چگونه اشیاء را می بینیم. وی به طور تجربی ثابت کرد نظریه انتشار (نور از چشم ما بر اشیائی که می بینیم تابش پیدا می کند) که توسط متفکران بزرگ هم چون افلاطون، اقلیدوس و بطلمیوس تأیید شده، اشتباه بوده و ایده ای مدرن مبنی بر اینکه ما به دلیل نوری که به چشم ما می تابد اشیاء را می بینیم، طرح کرد.

به علاوه او برای اثبات این نظریه روشی را دنبال کرد که تا آن روز هیچ دانشمند دیگری امتحان نکرده بود. وی با استفاده از ریاضیات این مسئله را به گونه ای منطقی اثبات کرد. بنابراین از ابن هیثم می توان به عنوان اولین فیزیک دان نظری نیز یاد کرد.

او هم چنین اولین آزمایشات بر روی پراکندگی نور به رنگ های تشکیل دهنده ی آن و مطالعه بر روی سایه و رنگین کمان انجام داد و در آخر توانست ارتفاع جو را با مطالعه ی ریاضی، ۱۰۰ کیلومتر تخمین زند.

بسیاری از آثار این دانشمند گرانقدر، به ویژه کتاب اپتیکِ وی، توسط محقق قرون وسطی، جرارد از سرمونا، به زبان لاتین ترجمه شده است. این کتب تأثیر عمیقی بر متفکران بزرگ قرن ۱۳ همانند راجر بیکن و ویتلو و حتی شخص برجسته ی قرن ۱۵، لئوناردو داوینچی داشته است. به عقیده ی اسحاق نیوتون، ابن هیثم بزرگ ترین فیزیک دان در تمام دوران است. در حال حاضر از وی به عنوان پدر بلامنازع علم اپتیک مدرن یاد می شود.

متأسفانه اکثر غربی ها حتی نام وی را یک بار هم نشنیده اند. با این وجود عصب شناس، روزانا گورینی، اشاره دارد که “با توجه به نظریات اکثر مورخان، ابن هیثم پیشگام روش های مدرن است.” یکی از دهانه های آتشفشان در ماه به افتخار وی سیارک الهزن ۵۹۲۳۹ نام گرفت.

....................
منبع: سایت تابش