مسئله حضانت از آن دسته مسائل شرعی است که همواره در جامعه و دراجتماع انسانی پیش می‌آید و ضرورت ایجاب می‌کند که احکام و دستورات فقهی و شرعی آن قاطع و منسجم و بدون ابهام باشند که خوشبختانه هم در تمامی مذاهب اسلامی چنین است وهر کس بدون سد هر مشکل می‌تواند به مفتی یامحاکمه شرعی مراجعه و وظیفه خود را فارغ از آرای مزاحم وپیچیدگی‌ها در یابد.

الف:حضانت

حضانت در لغت از ماده حضن گرفته شده که به معنای جانب وپهلو است.

حضانت در اصطلاح شرع

حفظ، نگهداری، سر‌پرستی و تربیت کودک در زمانی که نیاز به مراقبت دارد و خود از مراقبت خویش ناتوان است را شرعاً حضانت می‌گویند «السراج الوهاج 473».«فقه تطبیقی مذاهب پنجگانه 278 »«معجم الفاظ الفقه الجعفری ».«مسالک الا فهام 581/1»

ب:تمییز

تمییز در لغت

تمییز در لغت به معنی جدایی افکندن بین دو چیز می آید.

در اصطلاح فقهاء عبارت است از قدرت تشخیص ودرک فاصله و تفاوت بین نفع و ضرر، خیر و شر که کودک غالباً در هفت سالگی بدان دست می‌یابد که به آن سن تمییز می گویند.

در لسان شرع و متشرعه سن تمییز با سن بلوغ و رسیدن به تکلیف فرق دارد.

کودک تمییز یافته کودکی است که خوب را از بد تشخیص می‌دهد. مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی) در جواب استفتایی در مورد سن تمییز می‌فرماید‌:واما سن تمییز به تبع اختلاف اشخاص در استعداد و درک و هوش مختلف است «رساله اجوبه الا ستفتاءات س 1893ص459 »

ج:حکم‌وحق

حکم و حق دو واژه‌ای هستند که تشخیص تفاوت آن دو ضرورت دارد یک وقت معامله‌ای صورت گرفته است و ما حق خیار را به مدت 3روز در معامله شرط کرده‌ایم در این جا یک نوع توانایی واختیار برای ما به وجود آمده است که می توانیم از آن استفاده کنیم یا نکنیم

اما یک وقت انجام کاری از ما خواسته شده‌است ووظایفی بر عهده ما گذاشته‌اند که باید حتماً آن‌ها را انجام دهیم نوع اول را حق می‌گویند که می‌توان آن را اسقاط کرد اما در نوع دوم، ما‌ در اسقاط آن اختیار نداریم وجزء وظایف ماست که باید حتماً انجام پذیرد که بدان حکم یا تکلیف می‌گویند « حاشیه المکاسب مرحوم سید کاظم یزدی به نقل از سایت الراسخون »

حکمت وهدف ومنظور از حق حضانت

شارع مقدس به مسئله حضانت وسرپرستی کودک اهمیت فراوانی داده است گر چه کودک به خوراک ونظافت نیاز دارد اما بیشتر تاکید شارع وهدف وحکمت وضع این قانون جنبه‌ی تربیتی دارد و بدان خاطر است که کودک راه رشد صحیح تربیت را طی نماید و به ورطه فساد کشیده نشود. در مسئله حضانت کلیه منافذ منجر به فساد سد و بسته شده‌اند شارع اجازه رسیدن حضانت را به غیر محرم مثل ابن عم نداده است.

«السراج الوهاج473»

اولویت حضانت را به مادران سپرده است چرا؟ چون آنان شفیق‌ترند.

«فتح القدیر 393/9»

حضانت کودک را به فاسق نداده است. «دررالحکام 442/4»

و مادر یا هر سر پرستی اگر فاسق باشند حق آن‌ها ساقط می‌شود.

«الفروع ابن مفلح388/10»

شرایط حاضن «سرپرست »

از آن جا که هدف عمده در مسئله حضانت تربیت وهدایت ورشد کودک می‌باشد به منظور تحقق این مهم شارع کودک را به هر کس وناکس نمی‌سپرد و شایستگی‌ها‌یی را در سر پر‌ست کننده لحاظ کرده است که باید آن شایستگی‌ها در وی باشند تا کودک به وی امانت داده شود.

1-مذهب حنفی:

مرتد نمی‌تواند سرپر‌ست باشد «فقه تطبیقی 278»

سرپرست مونث باید مجرد باشد:‌ «فتح‌القدیر 393/9»«مختصرالقدوری 11/1»

سرپرست نباید فاسق وفاجر باشد

ولاتدفع الی فاسق ماجن «درر الحکام 441/4»

فقه حنفی شرط مسلمان بودن حاضن را لحاظ نکرده است.

فالام احق بالولد بالاجماع وان کانت کتابیه او مجوسیه لان الشفقه لا تختلف باختلاف الدین «فتح القدر 394/9»

2-مذهب شافعی:

سرپرست نیاید کافر باشد فلا حضانه لکافره علی مسلم «روضه الطالبین 302/3»

باید عاقل باشد «روضه الطالبین.باب الحضانه »

امین باشد «الفقه المنهجی 139/4»

فارغ وخالی از نکاح باشد «همان منبع »

3-مذهب امامیه:

زن سرپرست باید مجرد باشد.

اذاتزوجت سقطت حضانتها«شرائع الاسلام156/3»

کافر نمی‌تواند از مسلمان حضانت کند «فقه تطبیقی 279»

ولاحضانه للامه ولا لکافره مع المسلم «شرائع الاسلام 154/3»

اتفاق مذاهب پنجگانه بر لحاظ کردن شرط تجرد و خالی بودن حاضنه از ازدواج و ساقط شدن حق حضانت مادر در صورت ازدواج مجدد

اتفاق مذاهب امامیه، شافعی، حنبلی بر لحاظ کردن شرط عدم کافر بودن حاضنه به خلاف مذهب مالکی که به کافر هم حق حضانت داده است ومذهب حنفی حضانت را از فاسق و مرتد سلب نموده اما شرط مسلمان بودن را لحاظ ننموده است.

اولویت در حضانت

هنگامی که خانواده بر بنیان خودش استوار است کودک زیر نظر والدین و در پناهگاه امن خانواده تربیت و بزرگ می‌شود و مشکلی برای کودک متصور نیست اما با فرو ریختن این بنیان مستحکم آن کس که بیش از همه متضرر می‌شود کودک است بنابر این شریعت مطهر برای جلوگیری از تضییع و تباه شدن روح و جسم کودک به مسئله حضانت اهمیت فراوان داده است و قوانین محکمی را وضع کرده است.

1-مذهب حنفی:

اولویت اول در سرپرستی پس از جدایی به مادر است

واذا وقعت الفرقه بین الزوجین فالام احق بالولد «9/393»

علت این اولویت شفقت مادر می‌باشد چون مادر از هر کسی افزون‌تر دلسوز بچه‌اش می‌باشد.

حنفیه دلیل این شایسگی را به حکم پیامبر خاتم استناد می‌دهد. عن عمرو بن شعیب عن ابیه عن جده عبدالله بن عمرو روی ان امراه قالت یا رسول الله ان ابنی هذا کان بطنی له وعاءوحجری له حواءوثدیی له سقاء وزعم ابوه انه ینزعه منی فقال (ع) انت احق به مالم تتزوجی «سنن ابی داود»

سپس ترتیب سرپرست کنندگان در فقه حنفی به شرح ذیل می باشد:

مادر – مادر مادر – مادر پدر – خواهران «خواهر تنی خواهر پدری خواهر مادری دختر خواهر تنی دختر خواهر مادری »عمه – خاله. در فقه حنفی دختران دایی وخاله حق حضانت ندارند.

اگر از زنان کسی نبود حضانت به مردان عصبه می‌رسد به هر حال زنان مقدم بر مردان هستند تا آن‌ها هستند نوبت به مردان نمی‌رسد.

پدر – پدر پدر – برادر پدری – پسر برادر – پسر برادر پدری – پسران پسرانشان – عمو – عمو پدری پسر عمو اگر پسر باشد اما پسر عمو بر دختران حضانت ندارد «الفقه علی المذاهب الاربعه 595»

2-مذهب شافعی:

اولویت به مادر است

قول جدید: مادر – مادر مادر – مادر پدر – مادر مادر پدر – مادر پدر پدر –

قول قدیم:مادر – مادر مادر – خواهران – خالات «السراج الوهاج 473»

شافعیه سه حالت فرض کرد‌اند

اگر هم مذکر وهم مونث باشند: اول مادر – مادر مادر – پدر – مادر پدر – مادر مادر پدر

اگر فقط اقوام مونث باشند مادر – مادر مادر – مادر پدر – خواهر – خاله – دختر خواهر – دختر برادر – عمه – دختر خاله – دختر عمه

اگر اقوام مذکر باشند پدر – پدر بزرگ – برادر تنی –برادر پدری – برادر مادری – پسر برادر تنی – پسر برادر پدری –عمو – پسر عمو-اما اگر دختر در حال بلوغ باشد به پسر عمو سپرده نمی‌شود

«الفقه علی المذاهب الاربعه 595»«الروضه الطالبین304/3»«تحفه المحتاج 135/36»«المهذب 164/3»

3-مذهب امامیه:

مادر اولویت دارد به حضانت پسر تا سن دو سالگی وبه حضانت دختر تا سن هفت سالگی

مادر – پدر- پدر پدر – سپس به ترتیب میراث

صاحب شرائع محقق حلی ضمن ایراد چهار فرع اولویت‌ها را مشخص کرده است

خواهر پدر مقدم بر خواهر مادر وهمچنین مادر پدر مقدم بر مادر مادر- جده مقدم بر خواهران

-عمه وخاله مساوی هستند ودر هنگام تساوی به قرعه عمل می‌شود «شرائع الاسلام »

«السرائر 173/5»«المقنعه کتاب نکاح 531»«الخلاف 318/7مساله 36»

چکیده

اتفاق تمامی مذاهب پنج‌گانه بر اولویت مادر در حضانت بر طفل

مرز و حدود حضانت

همچنان که در تعریف حضانت اشاره شد حضانت بر کودک در مدتی است که ناتوان باشد و نیاز به تر‌بیت وشکوفایی استعداد داشته باشد وخود نتواند نیازهای خود را رفع کند مذاهب اسلامی محدوده حضانت را تا چه زمانی تعیین و نهایت آن را کی می‌دانند ؟

1-مذهب حنفی:

اولویت مادر به حضانت تا زمان بی‌نیازی از غیر است واین زمان را برخی از فقهاء7سالگی برای پسر دانسته اند وبرای دختر تا زمان قاعدگی پس از این مدت باید به پدر بر گردانده شوند «دررالحکام 445/4» «الکتاب 96/1»

در این دو سن پدر فرزندانش را از مادر می‌گیرد «الفقه علی المذاهب الاربعه»

2-مذهب شافعی:

مدت حضانت تا رسیدن به سن تمییز است وپس از آن کودک مخیر می‌شود

«روضه الطالبین 304/3»«تحفه المحتاج141/36»

3-مذهب امامیه:

مدت حضانت مادر بر پسر 2سال وبر دختر 7سال می‌باشد

«المقنعه نکاح 531»

وبعداز آن سن نوبت به تخییر و انتخاب خود کودک می رسد «المهذب189/2»

اما نزد صاحب الخلاف شیخ طوسی پسر ممیز، پدر احق به حضانت آن است و دختر ممیز مادر بدان اولویت دارد «الخلاف318/7»«مساله 36»

چکیده

اتفاق دو مذهب شافعی و حنبلی بر نهایت مدت حضانت مادر تا سن هفت سالگی در پسر و سپس کودک مخیر می‌شود با این تفاوت که حنبلی‌ها بعد از هفت سالگی دختر را به پدر می‌سپارند

امامیه نهایت حضانت مادر بر پدر را تا دو سالگی می‌دانند وسپس حضانت به عهده پدر واگذار می‌گردد.

حضانت/رضاع /نفقه

آیامادر مکلف است که حضانت طفل را بر عهده بگیرد وبدون هیچ اجرتی آن راانجام دهد یا مکلف نیست واز حق‌های اومی‌باشدو می‌تواند آن را انجام ندهد و یا در عوض اجرت انجام دهد

1-مذهب حنفی:

نفقه کودک در هر حال بر عهده پدر است

والنفقه علی الاب علی ما تذکر «فتح القدیر 393/9»

ومادر برای حضانت مجبور نمی‌شود

ولاتجبر الام علیه «همان منبع »

اما پدر برای حضانت کودک مجبور می‌شود

مادر بابت رضاع می‌تواند طلب اجرت کند

برابر مذهب حنفی پدر باید سه نوع اجرت بدهد 1-اجرت شیر‌دهی 2-اجرت حضانت 3-نفقه کودک

اما بنا به آرای فقهای این مذهب اگر کسی پیدا‌ شد که مجاناً طفل را سر‌پرستی کند پدر می‌تواند طفل را از مادر بگیرد

بنابراین حضانت حق مادر است و می‌تواند آن را ساقط کند

2-مذهب شافعی:

اجرت حضانت برای حاضن حتی اگر مادر باشد ثابت وباید پدر بپردازد وهمچنین اجرت رضاع

«الفقه علی المذاهب الاربعه 602 »

حضانت حق مادر است و می‌تواند آن را ساقط کند «فقه تطبیقی 295 »

3-مذهب امامیه:

حضانت مستحق مزدی نیست اما رضاع اجرت دارد اگر طفل مال داشت از مال طفل پرداخت می‌شود واگر نداشت باید پدر بپردازد «فقه تطبیقی 282»

حضانت حق مادر است وهر وقت خواست می‌تواند از آن صرف نظر کند اگر مادر حاضر به حضانت نشد نمی‌توان به این کار مجبورش کرد «همان منبع»

برخی از فقهای امامیه بین حضانت و رضاع جدایی نگذاشته‌اند اما گروهی دیگر مثل شهید ثانی، ابن ادریس ، حلبی همچون فقیهان اهل سنت بین این دو جدایی گذاشته‌اند و بر این باورند که حق حضانت مادر ربطی به شیر دادن ندارد واما اگر مادر از شیر دادن اجتناب ورزد حق حضانت همچنان باقی می‌ماند « سایت راسخون مقاله حضانت از دیدگاه فقه امامیه »

آیت‌الله خوئی از جمله فقهایی است که حق حضانت را وابسته به حق شیر‌دهی دانسته و گفته در صورت اسقاط حق شیر‌دهی حق حضانت هم به خودی خود ساقط می‌شود «سایت راسخون به نقل از منهاج الطالبین ص286/2»

چکیده:

اتفاق مذاهب شافعی، حنفی و حنبلی بر ثابت بودن اجرت حضانت برای مادر به خلاف دو مذهب امامیه و مالکی که اجرتی برای مادر قائل نمی شوند.

سفر با طفل و منع ملاقات:

از آنجا که سفر در گذشته مشقت و وسیله زحمت و دردسر بوده وخطرات بسیاری داشته است فقهاءبه همراه بردن کودک در سفر توجه نموده‌اند که حکم این سفر در فقه مذاهب به اختصار بیان می‌شود:

از آداب وعادت‌های نا‌پسندی که امروزه هم در جامعه ما رواج یافته جلوگیری حاضن و سرپرست از برخوردوملاقات کودک با یکی از والدینش که سر‌پر‌ستی را بر عهده ندارد می‌باشد ضرورت دارد حکم مذاهب اسلامی را هم در این مورد بدانیم تا بیشتر از این دچار جفا در حق یکدیگر نشویم.

1-مذهب حنفی:

مادر حق ندارد طفلش رابه همراه خود از شهر خارج کند. «فتح القدیر 412/9»

یک استثناء: مگر اینکه به وطن خودش مسافرت کند ودر آنجا شوهر کرده وحالا در شهر دیگری سکونت دارد

«الکتاب 96/1»

واین سفر فقط اختصاص به مادر دارد دیگر سر‌پر‌ست‌ها چنین حقی را ندارند بدون اذن پدرکودک را به سفر ببرند «دررالحکام445/4»

2-مذهب شافعی:

اگر پسر نزد پدر بود حق منع او از ملاقات بامادرش را ندارد

اگر دختر نزد پدر بود پدر می‌تواند دختر را منع کنداز این که خارج شود و به دیدن مادر برود وباید مادر به دیدن او بیاید وپدر حق ممانعت از ملاقات مادر بادخترش راندارد «روضه الطالبین306/3»

وهمچنین مادر هم نباید منع زیارت کند.

برابر این فتوا پدر ومادر هم بعد از طلاق باید برای تربیت ورشد کودک از هیچ تلاشی دریغ نورزند.

در مسئله سفر هم اگر سفر تجارت باشد کودک نزد آن کس می‌ماند که مقیم است «السراج الوهاج»

3-مذهب امامیه:

مادر بدون رضایت پدر مطلقاً حق ندارد طفل را به منظور حضانت به شهری دور ببرد.

وپدر نیز در حال حضانت مادر حق ندارد فرزند رابه غیر شهر مادر ببرد «فقه تطبیقی 284»



فشرده‌بحث

حضانت در اصل از ماده حضن به معنای جانب و پهلو آمده و در لسان فقهاء به فرایند نگهداری، سرپرستی و پرورش وتربیت کودک در زمانی که توانایی مراقبت از خود را ندارد اطلاق می گردد.

حضانت حق مادر می‌باشد و هر وقت خواست می تواند از زیر آن شانه خالی کند.از دیدگاه شرع مقدس هدف و منظور از تشریع حق حضانت توجه به مسئله تربیت و رشد کودک می‌باشد. لذا در نزد غالب فقهاء و اندیشمندان مسلمان کافر و فاسق چون سبب تباه روح و روان کودک می‌شوند و او را از مسیر درست باز می‌دارند حق سرپرستی ونگهداری کودک را ندارند و همچنین مادری که مجدداً ازدواج کرده و به عقد مردی دیگر در آمده است به علت مشغول شدن به کار دیگری حق حضانت ندارد چون از رسیدگی کامل به رشد و تربیت کودک باز می ماند. نزد تمامی فقهای مسلمان مادر به خاطر داشتن شفقت ودلسوزی نسبت به کودک اولویت در حضانت را دارد و حضانت زنان به طور کلی به دلیل همان حس شفقت مقدم بر مردان می باشد. در بیشتر مذاهب اسلامی مادر بابت حضانت کودک حق اخذ اجرت دارد و حضانت تکلیفی بر گردن او نیست و یک نوع حق است که‌ هر وقت خواست می‌تواند آن را ساقط نماید مسئله دیگری که برخی از مذاهب بدان توجه نموده‌اند مسئله صله‌رحم است که اگر کودک بعد از مفارقه نزد هر کدام از والدین بود دیگری حق ندارد از ملاقات با کودک دیگری را منع نماید مسئله‌ای که متاسفانه در برخی از مناطق رعایت نمی‌شود و بسیار اتفاق می‌افتد که از ملاقات با کودک طرف مقابل را منع می نمایند.

.......................................
نویسنده: رئوف سعیدیان
منبع: نشریه خبری تحلیلی وفاق
.......................................

منابع وماخذ:

1-الزهری الغمراوی، العلامه شیخ محمد، السراج الوهاج علی متن المنهاج ،انتشارات غزالی سنندج1368

2-مغنیه محمد جواد،پور جوادی کاظم ،فقه تطبیقی ،انتشارات جهاد دانشگاهی 1386

3-الرشدانی ،رهان الدین ،فتح القدیر شرح هدایه ،مکتبه الشامله

4-القدوری .الامام ابو الحسین احمد بن محمد.الکتاب .المکتبه الشامله

5-القدوری البغدادی .الامام ابوالحسین احمد بن محمد .مختصر القدوری فی الفقه علی المذاهب الامام الاعظم.المکتبه الشامله

6-الوفائی.حسن بن عمار ابی الاخلاص.در الحکام شرح غررالاحکام .مکتبه الشامله

7-الحفید.ابن الرشد .ایه المجتهد ونهایه المقتصد .مکتبه الشامله

8-الخراشی المالکی .محمد. شرح مختصر .المکتبه الشامله

9-البرازعی .القیروانی .المدونه .مکته الشامله .

10-ابن مقلح .الفروع .مکتبه الشامله

11-المقدسی .ابن قدامه‌. المغنی. مکتبه الشامله.

12-الرافعی الشافعی. روضه الطالبین وعمده المفتین مکتبه الشامله

13-ابن حجر. تحفه المحتاج فی الشرح المنهاج. مکتبه الشامله

14-النووی، شرف الدین‌. المنهاج الطالبین.المکتبه الشامله

15-فیروز ابادی.ابو‌اسحاق.المهذب.المکتبه الشامله

16-الشریحی. دکتور مصطفی. الخن دکتور مصطفی الفقه المنجهی. مکتبه الشامله

17فتح الله. دکتور احمد. معجم الفاظ الفقه الجعفری مکتبه الشامله

18-الحلی.المحقق. شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام.المکتبه الشامله

19-ابن البرتاج.القاضی.المهذب. مکتبه الشامله

20-الحلی.ابن ادریس.السرائر.المکتبه الشامله

21-طوسی.الشیخ.الخلاف. مکتبه الشامله

22-ق نگاری. مقاله حضانت از دیدگاه فقه امامیه. سایت الراسخون

23-الجزایری.عبدالرحمن.الفقه علی مذاهب الاربعه مکتبه الشامله

24-قلعجی. محمد. معجم لغه الفقهاء. مکتبه الشامله

25-آیت‌الله خامنه‌ای. سید علی. رساله اجوبه الاستفئادات انتشارات بین المللی المدی 1388