با نگاهی گذرا به ساختار فیزیکی شهرهای اسلامی در قرون اولیه به چند عنصر کلیدی بعنوان مشخصات شهر سازی اسلامی پی می‌بریم.

مسلمانان در شهرهایی که خود پایه‌گذار آن بوده و یا در شهرهایی که فتح می‌نمودند همواره مسجد جامع در مرکز شهر بوده. دارالاماره در نزدیکی مسجد قرار می‌گرفته است و متعلقات دارالاماره یعنی دارالقضا، دیوانها و زندانها هم در آن نقطه قرار داشته‌اند.

معمولا حمامهای عمومی نزدیک مسجد جامع بوده‌اند. یک میدان هم همه این عناصر را به دور خود جمع می‌کرده. خیابانهای مختلفی به میدان وصل می‌شده که در دو طرف خیابانها مغازه‌ها قرار داشته‌اند.

دکانهایی که اشیای گرانبها و خوشبو می‌فروخته‌اند نزدیک مسجد٬ صنف مواد غذایی بعنوان صنف دیگر کمی دورتر و ابزار آلات هم در خیابانهای دورتر قرار داشته است.

این سبک شهرسازی می‌تواند متأثر از ساختار فیزیکی مدینه منوره در زمان پیامبر اکرم (ص) باشد چراکه مسجد مرکز مدینه شناخته می‌شده و خانه پیامبر در کنار آن بعنوان (دارالاماره) و در کنج مسجد هم انبار کوچکی به نام بیت‌المال وجود داشته و نزدیک مسجد هم بازاری بوده که به دستور پیامبر برای حفظ عدالت اقتصادی برای مسلمانان ایجاد شده بود.

اما اولین شهرها در اسلام بعنوان قرارگاه نظامی بنا میشوند مانند (کوفه، بصره، فسطاط و قیروان). در معماری این شهرها چندان حساسیت شهرسازی انجام نگرفته. اما بعدها بر اثر پیشرفتهای سیاسی و اقتصادی شهرهایی با اهداف صرف اداری و سیاسی مانند (بغداد، قاهره و فاس) و یا با اهداف دیگر مانند (عین‌الجار، سامرا، رصافه در سوریه و عراق، عباسیه و رقا در شمال آفریقا و مدینه‌الزهرا در نزدیکی قرطبه) و با طرح و معماری خاصی ساخته می‌شوند.

حتی برخی از محققین بر این باورند که ساختار شهری مسلمانان از دو عنصر مسجد و بازار تشکیل می‌شده. عناصر دیگری در سایر شهرها وجود داشته اما این دو عنصر در شهرسازی اسلامی نقش تعیین کننده‌ای داشته‌اند.

در دوران پیش از اسلام برخی از شهرهای مصر شکل منظمی داشته‌اند. هزار سال قبل از میلاد شهر (میلت یونان) بعنوان اولین شهر منظم توسط (هیپوتاموس معمار) ساخته می‌شود. در این شهر خیابانها به طور منظم در تقاطع همدیگر قرار داشته‌اند. در بیرون شهر هم بناهایی برای نمایش و بازیها و سرگرمیها مردم و لشکریان وجود داشته است.

رومیان در کسوت وارثان معماری یونان شهرهایشان را طبق اسلوب مشخص بنا می‌کردند. در شهرهای رومیان دو خیابان از بقیه خیابانها متمایز می‌شود. یعنی خیابانهایی که شمال را به جنوب و غرب را به شرق وصل می‌نموده از بقیه خیابانها وسیعتر و حالت رواق مانند داشته‌اند. مرکز شهر میدان بزرگی تشکیل می‌داده که شامل معبد، دارالاماره، و حمام بوده. حمامهای رومیان بسیار زیبا بوده و نکته جالب اینکه حمامها کتابخانه داشته‌اند!!!

بعدها در دوره بیزانس کلیساها در مرکز شهر ساخته می‌شود و شهرها بیشتر وجهه دینی به خود می‌گیرد. اعراب حجاز نسبت به معماری و شهرسازی بیگانه بوده‌اند. و برای این امور از اساتید یمنی و ایرانی استفاده می‌شده است.

همراه با فتوحات٬ مسلمانان با سبکهای مختلف معماری شهری هم آشنا می‌شوند. اما زمانیکه مسلمانان تضعیف می‌شوند٬ ضعف بر ساختار فیزیکی شهرها هم تأثیر می‌گذارد. مساجد از بازارها فاصله می‌گیرد. حتی بعنوان یک باور دینی در بین مسلمانان چنین تلقی می‌شود که بازار جزو بدترین و شرترین مکانهاست! یعنی به لحاظ فیزیکی و هم در نگرش دینی نوعی دیدگاه متفاوت از قرون نخستین نسبت به بازار در بین مسلمانان برخی مناطق دنیا شکل می‌گیرد.

هر چند در شکل‌گیری این نوع نگرش برخی روایات هم دخیل بوده و منابر هم همیشه مبلغ این نوع روایاتها بوده‌اند اما نباید فراموش شود که اینگونه روایات به فرض صحت، باید تفسیری همگام و همسو با کلیت شریعت در موردشان صورت بگیرد.

..............................................................
نویسنده : شهاب دریانورد
منبع: کانون نویسندگان مجتمع دینی اهل سنت قشم