خداوند در قرآن کریم از بعضی مسائل اسمی به میان نیاورده و به بعضی از مسائل اشاره گذرا دارد امّا احکام مربوط به خانواده را با تفاصیل بیان می‌کند و این بیانگر اهمیت موضوع خانواده نزد خداوند است.

در این مبحث عده را توضیح می‌دهیم و انواع آن را بیان می‌کنیم.

کلمه عده به معنای عدد است و عدد یعنی شمارش کردن؛ احصو نیز به معنای شمارش می‌باشد؛ پروردگار در آیه کریمه اینچنین تأکید نموده: وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ؛ این عدد را به دقت شمارش کنید.

آنچه که در عده مهم می‌باشد این است که این ایام به دقت حساب شود و چیزی از آن نکاهند.

گروهی از زنان هستند که بعد از طلاق عده ندارند:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا. (احزاب: 49)

ای اهل ایمان اگر نکاح کردید امّا قبل از همبستری طلاق حاصل شد شما بر آنها حقّ عده ندارید پس متاع آنها را پرداخت کنید و به خوبی و زیبایی از آنها جدا شوید.

گروه دوم زنانی که عادت ماهیانه می‌شوند؛ درباره‌ی این زنان خداوند متعال در آیه 228 بقره می‌فرماید:

وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ.

زنانی که حیض می‌شوند و طلاق داده می‌شوند لازم است که سه قروء عده نگه دارند.

لفظ قروء به معنای طُهر و حیض استعمال می‌شود به همین دلیل فقها اختلاف داشته و بعضی سه پاکی و بعضی دیگر سه حیض را مد نظر قرار داده‌اند و عده‌ای دیگر آن را جمع بسته‌اند یعنی وقتی سه طهر و سه حیض به اتمام رسید.

گروه سوم زنانی که عادت ماهیانه نمی‌شوند و باردار نیستند:
وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ. (طلاق: 4)

زنانی که به سن یائسگی رسیده‌اند عده‌شان سه ماه می‌باشد.

این حکم هم برای زنان یائسه است که سنشان بالا رفته و هم برای زنانی که سنشان پایین است امّا حیض نمی‌شوند.

گروه چهارم زنان باردار هستند که عده‌شان در ادامه آیه فوق اینچنین بیان شده:

وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ.

عده زنان باردار وضع حمل است.

طبق آیه ذیل مهمترین عملی که زن در ایام عده از آن نهی شده خروج از خانه‌ی همسر می‌باشد.

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا (طلاق: 1)

ای پیامبر وقتی زنان را طلاق دادید طلاقی دهید که برای شروع عده‌شان شایسته باشد و عده را کاملاً شمارش کنید؛ در اینجا ابتدائاً با این تأکید به مرد امر می‌کند که زن را در ایام عده از خانه‌ی خودش بیرون نکنید، پس حق مسکن زن کاملاً محفوظ است؛ سپس زن را مورد خطاب قرار می‌دهد: تو نیز نباید از خانه خارج شوی؛ با این تأکید در می‌یابیم گذراندن عده در خانه‌ی همسر از واجبات است، در این ایام زن می‌تواند خود را مزیّن و آراسته کند شاید خداوند امر جدیدی را پدید بیاورد و قلب‌ها تغییر کند و رجوع صورت گیرد.

نکته‌ای دیگر که در بحث طلاق لازم است به آن توجّه شود مسئله‌ی شاهد گرفتن است، همانگونه که‌ پیامبر صل‌الله‌علیه‌وسلّم دو شاهد در عقد نکاح را اینگونه توصیف کرده‌اند: لانکاح الا بولی وشاهدی عدل. (مختصر فقه از ادله قرآن، ج1، ص 427) نکاح جایز نیست مگر با حضور ولی زن و دو شاهد عادل.

هنگام نکاح زنِ بیوه نیز به حدیث فوق استناد می‌شود چون رسول الله صل الله علیه وسلّم مطلقاً شرط صحیح بودن نکاح را بیان کرده است. امّا سنتی که ترک شده حضور شاهد در وقت رجوع در ایام عده و طلاق می‌باشد.

وقتی که شروع چیزی با حضور شاهد است پایان آن نیز باید با حضور شاهد باشد تا به اثبات برسد.

به عمران‌بن حصین گفته شد شخصی همسرش طلاق داده و بدون شاهد رجوع کرده فرمود: طلاق و رجوعش بر اساس سنّت نبوده است. (بلوغ المرام من ادله ی احکام، ج1، ص 366)

آیات قرآن در همین مبحث آمده است:

وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ. (طلاق: 2)

دو نفر را به عنوان شاهد بگیرید.

در آیه 1 سوره طلاق خواندیم:

وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ.

این مبحث در مورد حدود خداوند می‌باشد نکته درخور توجّه این است که حدود خدا را چه کسی ادا می‌کند؟

و پاسخ را در آیه 232 سوره‌ی بقره می‌یابیم:

ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ

بیان احکام برای کسانی مفید است که به خدا و قیامت اعتقاد داشته باشند؛ پس لازمه‌ی اجرای احکام این است که انسان وجدان ایمانی‌اش بیدار باشد و بر آن اساس پیش برود، اگر وجدان نباشد تخلف از حدود الله زیاد می‌گردد.

بر انسان نمی‌توان مأمور گماشت تا او را تحت کنترل درآورد زیرا برای هر کس مسائلی رُخ می‌دهد که فقط خودش در جریان قرار دارد.

در همین رابطه آیه 228 سوره‌ی بقره را که در بحث عده‌ی زنان بیان شده می‌خوانیم:

وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ.

یکی از حکمت‌های مهم عده این است که کاملاً مشخص شود زن از همسر سابق باردار نیست. این فرصت‌ها به علت این است که اختلاط انساب پیش نیاید و تعلق فرزند از شوهر سابق کاملاً قطع شود. برای زنانی که ایمان به خدا و روز قیامت دارند حلال نیست آنچه که خداوند در رحمشان خلق نموده را کتمان کنند.

مسئله مورد توجّه در رابطه با احکام که باید مد نظر قرار دهیم این می‌باشد که خداوند اجرای حکم را به ایمان خدا و قیامت ربط داده است. در اینجا چند مثل در رابطه با این مبحث بیان می‌کنیم:

إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ. (الانفال: 41)

پروردگار تقسیم عادلانه‌ی غنیمت را منوط بر ایمان به خدا و روز قیامت دانسته است.

قرآن صحنه‌ای دیگر را به تصویر می‌کشد که افرادی زنا کرده‌اند و قرار است که بر آنها حد اجرا شود؛ خداوند می‌فرماید:

الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِر. (نور: 2)

اگر به خدا و قیامت معتقد هستید نباید متأثر شوید و بر حکمش ایراد بگیرید.

رسول الله صل الله علیه وسلّم انجام عمل نیک یا پرهیز از یک عمل بد را به ایمان خدا و روز قیامت مرتبط دانسته و می‌فرماید:

وَمَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيَقُلْ خَيْرًا أَوْ لِيَصْمُتْ. (لولو و المرجان، ج 1، ص 71)

هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد یا حرف خوب بزند یا ساکت شود.

در حدیثی دیگر فرموده:

مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيُكْرِمْ جَارَهُ، وَمَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ. (لولو و المرجان، جلد 2، ص 437)

هر کس ایمان به خدا و روز قیامت دارد همسایه و میهمانش را اکرام کند.

در سوره ی مطففین خداوند می‌فرماید:

وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ (1) الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ (2) وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ (3) أَلَا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ (4) لِيَوْمٍ عَظِيمٍ (5) يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ (6)

وای بر کم فروشان، آن کسانی که وقتی چیزی می‌فروشند از آن می‌کاهند، هنگامی که می‌خواهند بگیرند کامل می‌گیرند.

آیا گمان نمی‌کنند که روزی در بارگاه خدا حاضر خواهند شد؟ آن روز روزِ بسیار بزرگی است، روزی که همه مردم در بارگاه ربّ العالمین قیام می کنند، روزی که به حساب رسیدگی خواهد شد اعمال و اقوال ما نسب به خود خانواده و جامعه حساب می‌شود.

پس عامل بازدارنده از تخلف و بی‌تقوایی در همه زمینه‌ها ایمان به خدا و قیامت است و هیچ عامل و ضامن اجرایی بزرگتر و موثر تر از این وجود ندارد.

و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین.

........................
شیخ علی جلالی