مسجد جامع سنندج که در قلب این شهر و در دوره قاجار ساخته شده است شکوه عینی معماری ایرانی و اسلامی بوده و از دیرباز تاکنون مرکزی برای یادگیری علم و عرفان است.

مسجد جامع سنندج شکوه عینی معماری اسلامی کشور در دوره قاجار توسط والی وقت این شهر بنا نهاده شده به دلیل ویژگی های خاص یکی از آثار تاریخی و دیدنی استان کردستان به شمار می رود و هر روز پذیرایی خیل عظیمی از مهمانان و گردشگران است.

شهرت و آوازه مسجد جامع اهل سنت سنندج یا دارالاحسان نه تنها به دلیل ویژگی های خاص معماری بلکه به واسطه پرورش چهره های درخشان در حوزه مسائل دینی و علما و روحانیون بوده است.


یکی از بناهای شاخص که در دوره قاجار با حمایت فتحعلی شاه قاجار و توسط امان الله خان اردلان والی وقت کردستان ساخته شد، مسجد – مدرسه دارالاحسان است که امروز از آن به عنوان مسجد جامع سنندج یاد می شود.

این بنا باشکوهترین و زیباترین مسجد استان، به لحاظ سبک معماری و تزیینات وابسته به معماری است. مسجد- مدرسه دارالاحسان در بافت قدیم و در مجاورت و نزدیکی قلعه حکومتی قرار داشته و اکنون نیز یکی از خیابان های قدیمی شهر از مقابل آن عبور می کند و آن هم شاید به این دلیل بوده که عمر بانی "امان الله خان" برای تکمیل آن به سررسیده باشد که اشارات مختلف در متون تاریخی محلی موید این مطلب است.

از جمله ویژگی های بارز این ساختمان استفاده از عالی ترین مصالح ساختمانی در ساخت و تزیینات آن است، که با کاشی کاری خشتی وسیعی توام با کتیبه و نوشته همراه است و در متن کتیبه ها هریک به مضمون خاصی اشاره شده است.

نکته مهمتر اینکه در دارالاحسان استفاده از آیات قرانی در سطح وسیعی از نماها، ستون ها و دیوارهای داخلی و خارجی به وفور دیده می شود و به نظر می رسد این امر مورد توجه و تأکید و خواسته مهم والی کردستان بوده است.


در بنای دارالاحسان شاعرانی همچون میرزا فتح الله کردستانی متخلص به "خرّم"، میرزا صادق اصفهانی متخلص به "ناطق"، مجدالممالک متخلص "فرهی" و "جوهری" اشعار نغزی توام با ماده تاریخ سروده اند که در شعرشان تمجید از والی، شکوه و عظمت، وجه تسمیه و کارکرد بنا در دو نقش مدرسه و مسجد مورد توجه است.

مسجد طی سالهای 1226 تا 1232 هجری قمری ساخته شده است و این هم بر اساس تاریخهای موجود در کتیبه ها و اشعار فارسی است که مربوط به زمان ساخت مناره، مدرسه مسجد، تزیینات، زمان نگارش کتیبه های آیات قرانی و اشعار بوده است.


مسجد- مدرسه دارالاحسان هنوز هم یکی از بناهای شاخص شهر و استان کردستان به شمار می رود و سازنده و بانی هم نظری جز این نداشته است که بنایی با شکوه در قلب شهر سنندج "سنه دژ" بسازد.

این بنا در ضلع شمالی خیابان امام خمینی (ره) و در بافت قدیم شهر سنندج قرار دارد. این خیابان که مسجد اکنون در کنار آن واقع شده، از سال1310 شمسی به بعد ایجاد شده است. هر چند که مدخل ورودی مسجد دقیقا در کنار این خیابان قرار دارد، ولی به نظر می رسد که موقعیت مسجد نسبت به گذشته متفاوت بوده است.


مسجد اکنون بر روی یک کرسی چینی "سکو" متصل به خیابان قرار دارد و دسترسی به آن از طریق چند پله از سمت خیابان امکان پذیر است، در حالی که معمولا مساجد قدیمی شهرهای دیگر به دلایل ساخت و سازه های شهری جدید، عموما در سطح پایین تری از خیابان و کوچه های پیرامون واقع شده اند که این امر نشانگر اهمیت توجه به مکان یابی ساخت مسجد در جایگاهی مناسب است و نشان می دهد که فیزیک و توپوگرافی شهری سنندج این امر را میسر ساخته است که مسجد در نقطه ای قرار گیرد که با گذشت حداقل بیش از دو سده از زمان ساخت بالاتر از سطح خیابان اصلی مقابل آن قرار گیرد.


این بنا دارای یک حیاط، شبستان ستون دار و دو ایوان است که یکی رو به شرق دارد و دیگری رو به سمت قبله، حجره ها، مدرسه ها، مدخل ورودی، راهروهای جانبی، فضای مرده شوی خانه و دو مناره این بنا بر روی ایوان رو به شرق "ضلع غربی حیاط مدرسه" ساخته شده است.

در پیرامون حیاط مدرسه حجره هایی با ایوانچه هایی در مقابل آن ها دیده می شود. در وسط این حیاط حوض آبی تعبیه شده که آب از آن قنات معروف به مسجد دارالاحسان تأمین می شده است.

ایوان رو به شرق مسجد که در ضلع غربی حیاط مدرسه قرار دارد، علاوه بر عملکرد یک ایوان با شکوه، مدخل ورودی به داخل شبستان مسجد است. به طور کلی، در نگاه نخست این بنای با شکوه به صورت یک بنای یک ایوانی از نظر سبک شناسی مساجد ایرانی محسوب می شود.

یکی از کامل ترین توصیف ها درباره معماری این مسجد- مدرسه که در متون تاریخی محلی دوره قاجاریه آمده، مربوط به صاحب کتاب حدیقه ناصریه است او نوشته است: "امان الله خان... مسجدی را در نهایت شکوه و استحکام بنا کرد. اسم این مسجد دارالاحسان است و بسیار عالی و ممتاز و در و دیوار آن کاشی کاری است.


شبستانی دارد که بیست و چهار عدد ستون سنگی در آن نصب شده، در کتیبه ی چهار دیوار این شبستان و کتیبه های اطراف ستون ها سه ثلث قرآن مجید را با کاشی به خطی که شبیه به خط کوفی است، نوشته اند که نهایت امتیاز را دارد و دو ایوان بزرگ که یکی رو به قبله دیگری رو به طرف مشرق در این مسجد بنا شده که خیلی بررونق مسجد افزوده" است.

در نمای بیرونی مسجد "ایوان های شرقی و جنوبی مسجد" آیات بسیاری به کار برده شده که نشان از توجه سفارش دهنده، خطاط و کاشی کار است.

همان طور که اشاره شد به کار گیری گسترده آیات قرآنی در این مسجد نشانگر توجه خاص بانی این بنا به این امر است. این مسئله در دیوارها، پایه ها و سر ستون های فضای داخل مسجد مضاعف شده است. دیوارها، پایه ها و سرستون های فضای داخل مسجد تا ارتفاعی معین با آیات قرآنی تزیین شده است.

این مسجد دارای بیست و چهار ستون سنگی با سر ستون های مزین به مقرنس کاری است . بدنه این ستون های سنگی به طور قابل توجهی با تزیینات طنابی شکل حجاری شده و در روی پایه آن ها طرح گل و بوته نقش بسته است و در بخش فوقانی آن ها از آیات و سوره های مختلف ولی متناسب استفاده شده است.

پس از کتیبه های روی سر ستون های شبستان با مضمون سوره ها و آیات قرآنی که شرح آن ها به تفصیل بیان شد، کتیبه نواری کاشیکاری آبی رنگ است که بر زمینه آن به خط ثلث سفید بسیاری از آیات سوره های مختلف قرآن کریم نوشته شده و در نوع خود شاید کم نظیر است. این کتیبه به صورت کمربندی دور تا دور دیوارهای شبستان را فرا گرفته است. این کتیبه به موازات کتیبه های سر ستون ها نوشته شده و ترکیب خط و قرار دادن آیات بسیار در این کتیبه حاوی نکات ارزنده ای است.

از مهم ترین تزیینات بنا می توان به کاشی کاری های گسترده هفت رنگ (خشتی) اشاره کرد که در نمای داخلی و خارجی بنا به ویژه در ایوان های جنوبی و شرقی، دیوارهای حیاط مدرسه و نمای حجره ها به صورت وسیع دیده می شود. این کاشی کاری ها با خط زیبای ثلث که بر روی آن ها نوشته شده، جلوه خاصی یافته است.

در کاشی کاری های هفت رنگ نمای ایوان های مسجد، طرح های گل و بوته و اسلیمی به صورت ترنج و نیم ترنج و کاشی های با طرح های هندسی به صورت ستاره های هشت پر ایرانی و یا گل های هندسی کار شده اند.

هر چند که این بنای ارزشمند و تاریخی با تلاشهای بسیاری در وقت خود احداث شده است ولی متاسفانه به دلیل سهل انگاری مسئولان در طول سالهای دهه 70 هجری شمسی و با هدف توسعه فضای مسجد، ساخت و سازهای در اطراف این اثر ارزشمند تاریخی بنا نهاده شده و به صورت کامل معماری اصیل و قدیمی را تحت تاثیر قرار داده است.