تینْمَل (یا تینمَلَّل ) ، کوه و شهری در فلاتی واقع در رشته کوههای اطلس مرتفع ( در مغرب که فاصلة آن تا شهر مراکش سه فرسخ است و ساکنان آن بربرند). تینمل ( که امروز روستای کوچکی است ) بر سر راهی که به سمت گردنة تیزین ـ تست می رود، قرار دارد و روزگاری پایگاهی برای توسعة موحدون بوده است . تینمل در زبان بربری به معنای زمینهای پلکانی کشاورزی در نواحی کوهستانی است ، هرچند که در باره ریشه آن نظرهای دیگری نیز مطرح شده است .


جامع تینْمَل . از نخستین مساجد موحدون در تینمل مراکش است. این مسجد را عبدالمؤمن بن علی ، اولین خلیفة موحدون ، در غرب این شهر بنا کرد. بنا بر شواهدی ، پیش از آن محمدبن عبداللّه بن تُومَرت (متوفی 524)، مؤسس موحدون ، مسجد کوچکی در این محل ساخته بود که به گزارش ابن خلدون در کنار خانه اش قرار داشت و پس از مرگ ، جنازة او را در آن مسجد دفن کردند اما امروزه اثری از آن مسجد و قبر او باقی نمانده است.

همچنین به نادرستیِ جهت قبلة این مسجد که در دوره ای موجب متروک شدن آن گردید، اشاره شده است. بیعت عمومی با عبدالمؤمن در 526، پس از نماز جمعه در جامع تینمل گزارش شده است. در 548، که عبدالمؤمن به زیارت قبر ابن تومرت رفت ، ساختمان مسجد را بازسازی کرد و گسترش داد. بر اساس برخی قرائن علاوه بر ابن تومرت ، مدفن چند تن از خلفای موحدون از جمله عبدالمؤمن و ابویعقوب یوسف بن عبدالمؤمن (متوفی 580) نیز در این مسجد است.


این مسجد مستطیل شکل (با ابعاد 48 * 60ر43 متر) از آجر و گچ ساخته شده و مشتمل است بر شبستان و صحن . صحن مسجد با ابعاد 24 * 17 متر نسبت به شبستان ، کوچک به نظر می آید. شبستان دارای نُه فرش اندازِ (ناو) عمود بر دیوار قبله است که در این میان پهنای فرش انداز مقابل محراب حدود هشت متر و بقیة فرش اندازها حدود پنج متر است . در هر دو ضلع شرقی و غربی دو فرش انداز جانبی تا به دیوار شمالی مسجد و در دو طرف صحن امتداد یافته است. ستونهای فرش اندازها با قوسهای آویزدار (دالبری ، آراسته به برخی از تزئینات مقرنس گونه ) به هم متصل شده اند. این نوع قوس که بعدها اهمیت فراوانی پیدا کرد، ظاهراً نخستین بار در این مسجد به کار رفته است.

در وسط دیوار قبله منار مستطیل شکلی با قاعدة 5ر9 * 5ر5 متر قرار گرفته که محراب ، جایگاه منبر و حجره ای در آن ساخته شده است ، به طوری که منار در بالای محراب قرار گرفته و بدنة منار به گونه ای است که بخشی از آن از دیوار قبلة مسجد بیرون نشسته است که این شیوه در مساجد الجزیره و سلا نیز دیده می شود. ویژگی دیگر منار کوتاه بودن غیرمعمول آن (به ارتفاع پانزده متر) است که موحدون در مساجد بعدی خود، مانند مسجد کُتُبیه ، این نقیصه را جبران کردند.


محراب این مسجد، به سبب تناسب در تزئینات ، از زیباترین محرابهای عصر موحدون به شمار می آید. این محراب دارای قوس نعل اسبی است که با یک طاقنمای دیگر با تزئینات راه راه احاطه شده است . در سه طرف طاقنمای دوم ، قاب بندیهای مستطیل شکل گچبری با اشکال مربع و مستطیل با رئوس ستاره ای در داخل آن ، قرار دارد که این قاب بندیها را هم قاب ظریف دیگری احاطه کرده است.

این مسجد دارای هفت در ورودی است که در هر دیوار جانبی سه در با طاقنمای برجسته قرار دارد و یک در هم در دیوار شمالی هست که به صحن راه دارد. مسجد دارای سه گنبد در بالای نخستین فرش انداز موازی دیوار قبله است ، به ترتیبی که یک گنبد در مقابل محراب و دو گنبد دیگر در دو گوشة این فرش انداز قرار دارند که این شیوه غیرمعمول بوده است ، زیرا معمولاً گنبدها را در فرش اندازِ مرکزی یا میانی عمود بر محراب می ساخته اند. بیرون گنبدها سفالپوش است . سقف مسجد، که اکنون در بیشتر قسمتها فرو ریخته ، نیز سفالپوش بوده است.

.........................................................
منبع: دانشنامه جهان اسلام
نویسنده : موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي