سعي (سومين رکن عمره)، به‌معناي پيمودن مسافت بين دو کوه صفا و مروه است. به جايي که در آن سعي انجام مي‌شود نيز «مسعي» مي‌گويند.
انواع سعي1

1. سعي عمره؛
2. سعي حج؛
3. سعي قِران (سعي حج و عمره) که باهم انجام مي‌گيرد؛ چون حاجي هنگامي که به ميقات رسيد، نيت حج و عمره را با هم مي‌کند و آن را «قِران» مي‌نامند و حنفيان نيز اين ترتيب را ترجيح مي‌دهند.

گفتني است که تمام انواع سعي، رکن هستند و هيچ سعي مستحبي در ميان مناسک وجود ندارد.

حاجي پس از طواف و نماز طواف، به‌سوي مسعي مي‌رود و اين آيه را مي‌خواند: «إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما»2؛ «درحقيقت، صفا و مروه از شعائر خداست [كه يادآور اوست‌]؛ پس هركه خانه[ي خدا] را حج كند، يا عمره بگزارد، بر او گناهى نيست كه ميان آن دو سعى به جاى آورد». آنگاه به‌طرف صفا بالا مي‌رود و سه بار مي‌گويد: «الله اکبر الله اکبر، لااله الا الله والله اکبر» و سپس چنين مي‌خواند: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَه؛ معبودى جز الله نيست كه تنها و يگانه است، همانگونه وعده‌ی خود را عملى ساخت، و بنده‌ی خويش را يارى داد، و سپاه خود را عزت بخشيد». آن‌گاه پس از نيت سعي عمره، سعي ميان صفا و مروه را آغاز مي‌کند که بايد شروعش از صفا و پايانش به مروه باشد.3

اين سعي، هفت دور به طول مي‌انجامد. سعي در عمره، بعد از طواف عمره و در حج تمتع، پس از طواف افاضه، ادا می‌شود.4

امروزه مسافت مسعي مشخص است و با بالابرهايي که در آنجا تعبيه شده، رفتن به هر طبقه آسان گرديده است، گرچه برخي مذاهب بر اين باورند که سعي در طبقه‌ي زميني، بهتر است.

آداب و مستحبات سعي5

1. گفتن تکبير به‌هنگام رفتن به کوه صفا و مروه؛
2. خواندن ذکر «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ...»؛
3. حرکت به‌صورت هروله در ميان ستون‌هاي سبزرنگ براي مردان، ولي براي زنان حرکت عادي کفايت مي‌کند؛ آن ستون‌هاي سبزرنگ هم در هر طبقه، با چراغ‌هايي سبز مشخص گرديده است.
4. خواندن دعاي: «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ‌ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمُ»؛
5. مداومت بر ذکر، دعا، استغفار، صلوات بر رسول‌خدا(ص) و قرائت قرآن در تمامي دوران سعي؛
6. حفظ وضو و طهارت کامل. اگر کسي بعد از طواف و نماز طواف، احساس کرد بي‌وضو مي‌شود، براي سعيش نياز به وضو ندارد؛ گرچه بهتر است در مسجدالحرام با وضو باشد؛ چون ممکن است نماز برپا گردد.
7. حفظ عورت.

حلق و تقصير

پس از پايان سعي، نوبت به رکن چهارم عمره مي‌رسد که حلق يا تقصير است. با اين کار در اينجا عمره براي مرد تمام مي‌شود، سپس به جايگاه خود باز مي‌گردد، لباس‌هاي معمولي مي‌پوشد و تا روز هشتم در همان حالت مي‌ماند. آن‌گاه دوباره از خود مکه براي حج تمتّع محرم مي‌گردد.6

حج تمتّع

حاجي پيش از حرکت به‌سوي منا در روز هشتم ذي‌الحجه، مقدمات احرام و غسل را انجام مي‌دهد و در همان جايگاه استقرارش در خود نمازخانه محرم مي‌شود، به همراه ديگر حاجيان نيت مي‌کند و به‌سوي منا روانه مي‌گردد.7

اعمال منا8

اعمال به‌صورت خلاصه چنين است:

1. بستن احرام حج تمتع در روز هشتم؛
2. خروج از مکه به‌طرف منا؛
3. ماندن در منا در شب عرفه؛ يعني روز ترويه. حضور حاجي در منا به مدت پنج نماز است که عبارتند از: نماز ظهر، عصر، مغرب، و عشا -که جمع و قصر خوانده مي‌شوند- و نماز صبح روز عرفه.

ارکان حجّ تمتّع

ارکان حج با ارکان عمره مشترک است و افزون بر چهار رکني که عمره دارد، وقوف در عرفات را نيز دارد. پس ارکان حج عبارتند از: احرام، وقوف در عرفات، طواف افاضه، سعي، حلق و ترجيم؛ و ارکان عمره شامل: احرام، طواف، سعي، حلق يا تقصير و ترجيم.9

علت نام‌گذاري اين حج به «تمتّع» اين است که زائر خانه‌ي خدا وقتي به مکه مي‌آيد، با عمره‌ي تمتع، از احرامش فارغ مي‌گردد، از لباس احرام، بيرون مي‌آيد و در واقع، نوعي خوشگذراني و تمتّع (بهره‌گيري) برايش به شمار مي‌رود؛ و این برخلاف کسي است که حجّ قران يا افراد مي‌گزارد و تا روز عيد در لباس احرام مي‌ماند.10

ماندن شبانه‌ي ما در منا (در روز هشتم) از باب سنت است11، وگرنه، برخي کاروان‌ها يک‌راست به عرفات مي‌روند. به هرحال، بيتوته در شب عرفه در منا، از مستحباتي است که فريقين به آن اذعان دارند.

حاجي در ادامه‌ي برنامه‌ي حج تمتع، در شب عرفه در منا، خود را براي رکن مهم حج تمتع -يعني وقوف در عرفات- آماده مي‌‌کند و سخن رسول‌الله(ص) که فرمود: «الْحَجُ‌ عَرَفَة»12؛ خود، نشانگر اهميت اين رکن و به اين معنا است که حج در وقوف در عرفات، خلاصه گرديده؛ يعني هر رکني را نتوانستيم در وقتش انجام دهيم، زمانش تمديد مي‌گردد، مگر عرفه؛ چون نه مي‌توان مکانش را گسترش داد، نه زمانش را. پس با نرسيدن به عرفات، حج از انسان فوت مي‌شود.13

اعمال روز نهم؛ روز عرفه14

پس از خواندن نماز صبح روز عرفه در منا و بعد از طلوع آفتاب، براي رفتن به عرفات با کاروان‌ها آماده مي‌شويم. در عرفات، نمازهاي ظهر و عصر را به‌صورت قصر و جمع يا جداگانه مي‌خوانيم. وقوف در عرفات، از ظهر روز نهم (عرفه) تا پيش از فجر صبح عيد است؛ يعني اگر کسي در روز به آنجا نرسيد، مي‌تواند از شب عيد تا پيش از اذان عيد، خود را به آنجا برساند. اما آنان که در عرفات باشند و به‌ موقع برسند، فقط تا غروب در آنجا مي‌مانند و بعد از غروب، از همان‌جا به‌سوي مشعرالحرام (مزدلفه) کوچ مي‌کنند.

کسي که مي‌تواند، در وقت غروب بر صخره‌هاي پايين جبل مي‌ايستد، رسول‌الله(ص) بر فراز جبل‌الرحمه نرفته و دستوري هم به اين کار نداده، ولي در پايين آن کوه ايستاده است. به هرحال، بالاي جبل‌الرحمه،، فضيلتي ندارد، بلکه بهتر است حاجي در جايي بايستد که روبه‌روي قبله و به‌طرف جبل‌الرحمه باشد.

در هنگام وقوف، گفتن تکبير، «لا اله الا الله» و تلبيه خوب است و از رسول خدا(ص) روايت شده که بهترين وِرد من و پيامبران گذشته، «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَک» و بهترين روز، عرفه است که شيطان با ريزش رحمت بر مردمان در عرفه، خاک بر سر خود مي‌ريزد.

دعا، تضرع، گريه و زاري، توبه و استغفار، قرائت قرآن و صلوات بر رسول‌الله(ص) و دعا براي پيروزي اسلام و مسلمانان، از کارهاي مهم اين روز به شمار مي‌رود.

بعد از غروب آفتاب روز عرفه - که شب عيد فرا مي‌رسد- حجاج، عرفات را به‌ سوي مشعرالحرام، ترک مي‌گويند، ولي نماز مغرب را در ميان راه نمي‌خوانند، بلکه به نظر اهل‌سنت، بهتر است آن را در مزدلفه به‌جماعت، با نيت جمع و با اندکي تأخير به جا آورند. در آن‌جا نماز مغرب همراه با نماز عشاء به‌صورت شکسته و با يک اذان و دو اقامه خوانده مي‌شود.

اعمال شب عيد15

خلاصه‌ي اعمال شب عيد بدين شرح است:

1. حرکت از عرفات پس از طلوع آفتاب به دشت مزدلفه؛
2. ادامه‌ي لبيک؛
3. تأخير نماز مغرب به قصد جمع در مشعر؛
4. استراحت و ماندن شبانه در مزدلفه، و براي کسي که به خواب نمي‌رود، مشغول شدن به نماز شب و تهجد؛
5. خواندن نماز صبح در اول وقت در مشعرالحرام و دعاي آن؛
6. برداشتن هفت سنگ‌ريزه براي رمي جمره‌ي عقبه. اشکالی ندارد سنگ‌ها را از منا برداريم، ولي بهتر است از مزدلفه برداشته شوند. لازم و حتي مستحب هم نيست بقيه‌ي سنگ‌هايي که براي ايام ترجيم برداشته مي‌شوند، از مزدلفه باشند.
7. خروج از مزدلفه پيش از طلوع آفتاب و ادامه‌ي لبيک تا شروع جمره‌ي عقبه.

تحلّل

در عمره با انجام اعمال پنج‌گانه‌ي آن (يعني بستن احرام، طواف، نماز طواف، سعي بين صفا و مروه، و تراشيدن و کوتاه کردن موي سر) محلّ مي‌گرديم، ولي تحلّل در حج با دو مرحله صورت مي‌گیرد؛ يکي با رمي جمره‌ي عقبه و ديگري با پايان اعمالش. حاجي پس از رمي جمره، موي سرش را کوتاه مي‌کند و به منا باز مي‌گردد. در آنجا نيز گوسفندي را که قبلاً خريدهاست، ذبح مي‌کند، به این نشان که مرحله‌ي نخست تحلّلش پايان يافته است. آن‌گاه اگر در همان روز يا يکي از روزهاي يازدهم، دوازدهم و سيزدهم به مکه رفت و با انجام بقيه‌ي اعمالش طواف سعي کرد، کاملاً از احرام بيرون مي‌آيد.16

با تحلّل نخست، حاجي مي‌تواند لباس‌هاي معمولي بپوشد، عطر بزند، ولي نمي‌تواند به اعمال زناشويي و شکار اقدام کند، بلکه بعد از انجام چهار عمل روز عيد، آن‌ها نيز بر وي حلال مي‌گردد.17

ملاحظات

زنان، کودکان و ناتوانان مي‌توانند تا نيمه‌شب در مشعر بمانند و از آن هنگام، به‌سوي منا حرکت داده مي‌شوند، آن‌گاه در خيمه‌ها استقرار مي‌يابند و بعد براي رمي جمره‌ي عقبه مي‌روند و سپس اگر بتوانند، اعمال روز عيد را هم انجام مي‌دهند.18

برنامه‌ي روز عيد را مي‌توان به ‌صورت رمزي به شکل واژه‌ي «رنحق» درآورد که حرف «ر» به ‌معني رمي، «ن» به ‌مفهوم نحر، «ح» به‌ معني حلق و «ق» به ‌مفهوم قرباني است. حرف «ط» را نيز به‌عنوان رمز براي «طواف» به کار مي‌بريم.

خلاصه آنکه حاجي با انجام اين اعمال چهارگانه در روز عيد، کاملاً از حج فراغت مي‌يابد.

چکیده

سعي به‌عنوان سومين رکن عمره، به‌معناي پيمودن مسافت بين دو کوه صفا و مروه است. به جايي که در آن سعي انجام مي‌شود نيز «مسعي» مي‌گويند.

انواع سعي عبارتند از: 1. سعي عمره؛ 2. سعي حج؛ 3. سعي قِران

تمام انواع سعي، رکن هستند و هيچ سعي مستحبي در ميان مناسک وجود ندارد.

پس از پايان سعي، نوبت به رکن چهارم عمره مي‌رسد که حلق يا تقصير است و با آن عمره تمام می‌شود.

حاجي پيش از حرکت به‌سوي منا در روز هشتم ذي‌الحجه، مقدمات احرام و غسل را انجام مي‌دهد و در همان جايگاه استقرارش در خود نمازخانه، محرم مي‌شود و به به منا می‌رود.

حضور حاجي در منا به مدت پنج نماز است که عبارتند از: نماز ظهر، عصر، مغرب، و عشا -که جمع و قصر خوانده مي‌شوند- و نماز صبح روز عرفه.

وقوف در عرفات، از ظهر روز نهم (عرفه) تا پيش از فجر صبح عيد است. آنان که در عرفات باشند و به‌ موقع برسند، فقط تا غروب در آنجا مي‌مانند و بعد از غروب، از همان‌جا به‌سوي مشعرالحرام (مزدلفه) کوچ مي‌کنند.

تحلّل در حج با دو مرحله صورت مي‌گیرد؛ يکي با رمي جمره‌ي عقبه و ديگري با پايان اعمالش. با تحلّل نخست، حاجي مي‌تواند لباس‌هاي معمولي بپوشد، عطر بزند، ولي نمي‌تواند به اعمال زناشويي و شکار اقدام کند، بلکه بعد از انجام چهار عمل روز عيد، آن‌ها نيز بر وي حلال مي‌گردد.



........................................................
استاد شیخ عبدالعزیز قاضی زاده
منبع: سامانه آموزش مجازی اهل سنت
........................................................

1 . الفقه المنهجي على مذهب الإمام الشافعي رحمه الله تعالى، اشترك في تأليف هذه السلسلة: الدكتور مُصطفى الخِنْ، الدكتور مُصطفى البُغا، علي الشّرْبجي، دمشق: دار القلم للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة: الرابعة، 1413 هـ - 1992 م، ج 2، ص 141.
2- سوره‌ي بقره: آيه‌ي 158.
3 . المنهاج القويم، أحمد بن محمد بن علي بن حجر الهيتمي السعدي الأنصاري، شهاب الدين شيخ الإسلام، أبو العباس (المتوفى: 974هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى 1420هـ-2000م، ص 285.
4 . الفقه المنهجي على مذهب الإمام الشافعي رحمه الله تعالى، اشترك في تأليف هذه السلسلة: الدكتور مُصطفى الخِنْ، الدكتور مُصطفى البُغا، علي الشّرْبجي، دمشق: دار القلم للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة: الرابعة، 1413 هـ - 1992 م، ج 2، ص 141.
5 . نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (المتوفى: 1004هـ)، بیروت: دار الفكر، الطبعة: ط أخيرة - 1404هـ/1984م، ج 3، ص 291.
6 . تغليق التعليق، أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني الشافعي، مصدر الكتاب : ملتقى أهل الحديث، ص 464.
7 . حاشية البجيرمي على المنهاج، سليمان بن محمد البجيرمي (المتوفى : 1221هـ)، [ هو حاشية على (شرح منهج الطلاب) الذي شرح به زكريا الأنصاري (المتوفى : 926هـ) كتابه منهج الطلاب. ومنهج الطلاب هذا هو مختصر اختصره زكريا الأنصاري من منهاج الطالبين للنووي (المتوفى : 676 هـ) ]، مصدر الكتاب : موقع الإسلام، ج 6، ص 97.
8 . التجريد لنفع العبيد = حاشية البجيرمي على شرح المنهج (منهج الطلاب اختصره زكريا الأنصاري من منهاج الطالبين للنووي ثم شرحه في شرح منهج الطلاب)، سليمان بن محمد بن عمر البُجَيْرَمِيّ المصري الشافعي (المتوفى: 1221هـ)، الناشر: مطبعة الحلبي، تاريخ النشر: 1369هـ - 1950م، ج 2، ص 128.
9 . همان، ج 2، ص 141.
10 . إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين (هو حاشية على فتح المعين بشرح قرة العين بمهمات الدين)،أبو بكر (المشهور بالبكري) عثمان بن محمد شطا الدمياطي الشافعي (المتوفى: 1310هـ) الناشر: دار الفكر للطباعة والنشر والتوريع، الطبعة: الأولى، 1418 هـ - 1997 م، ج 2، ص 310.
11 . نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (المتوفى: 1004هـ)، بیروت: دار الفكر، الطبعة: ط أخيرة - 1404هـ/1984م، ج 3، ص 294.
12- عوالي اللئالي، ج 3، ص162.
13 . نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (المتوفى: 1004هـ)، بیروت: دار الفكر، الطبعة: ط أخيرة - 1404هـ/1984م، ج 3، ص 294.
14 . أسنى المطالب في شرح روض الطالب، زكريا بن محمد بن زكريا الأنصاري، زين الدين أبو يحيى السنيكي (المتوفى: 926هـ)، الناشر: دار الكتاب الإسلامي، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ، ج 1، ص 494.
15 . الأم، المؤلف: الشافعي أبو عبد الله محمد بن إدريس بن العباس بن عثمان بن شافع بن عبد المطلب بن عبد مناف المطلبي القرشي المكي (المتوفى: 204هـ)، بیروت دار المعرفة – بيروت، الطبعة: بدون طبعة، سنة النشر: 1410هـ/1990م، ج 2، ص 244.
16 . حاشيتا قليوبي وعميرة، أحمد سلامة القليوبي وأحمد البرلسي عميرة، بیروت: دار الفكر، 1415هـ-1995م، ج 2، ص 153.
17 . نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (المتوفى: 1004هـ)، بیروت: دار الفكر، الطبعة: ط أخيرة - 1404هـ/1984م، ج 3، ص 309.
18 . مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، شمس الدين، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي (المتوفى: 977هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية
الطبعة: الأولى، 1415هـ - 1994م، ج 2، ص 313.