مسجد زیتونه ، از بزرگ‌‌ترین‌ مساجد جامع‌ تونس‌ است‌. این‌ مسجد روى‌ ویرانه‌هاى‌ یك‌ مسجد قدیمى‌ و در بعضى‌ از اجزا، به‌ تقلید از مسجد جامع‌ قیروان‌ ساخته‌ شده‌ است‌. این‌ مسجد فعالیت‌ها و وظایف‌ یك‌ دانشگاه‌ دینى‌ را در افریقا ایفا كرده‌ است‌.

موقعیت‌ جغرافیایى‌: در فاصله‌ى‌ سه‌ و نیم‌ كیلومترى‌ شهر قدیمى‌ قرطاجنه‌ در شمال‌ افریقا واقع‌ است‌.

پس‌ از فتح‌ تونس‌ توسط‌ مسلمانان در سال‌ 79 هجرى‌ (698 میلادى‌)، براى‌ اقامه‌ى‌ نماز و نشر دین ‌اسلام‌ نیاز به‌ مساجد رخ‌ نمود. از این‌ رو به‌ همت‌ شیخ‌ حسان‌ بن‌ نعمان‌ غسانى‌ اولین‌ مسجد در شمال‌ افریقا ساخته‌ و «مسجد جامع‌ زیتونه‌» نامیده‌ شد. علّت‌ این‌ نام‌ گذارى‌ آن‌ بود كه‌ در معبدى‌ كه ‌مسجد در آن‌ بنا گردید درخت‌ زیتونى‌ وجود داشته‌ است‌. هم‌ چنین‌ گفته‌ شده‌ است‌ به‌ علت ‌فراوانى‌ درختان‌ زیتون‌ در منطقه‌اى‌ كه‌ مسجد در آن‌ بنا گردید نام‌ «زیتونه‌» بر آن‌ نهاده‌ شد.


توسعه‌ و بازسازى‌: در سال‌ 114 هجرى‌ (733 میلادى‌) والى‌ افریقا امیر عبدالله بن‌ الحبحاب‌ به‌ توسعه‌ و بازسازى ‌مسجد زیتونه‌ پرداخت‌. از جمله‌ این‌ كه‌ پى‌هاى‌ آن‌ را قوّت‌ و استحكام‌ بخشید. در سال‌ 250 هجرى‌ (864 میلادى‌) در دوران‌ خلیفه‌ المستعین‌ بالله، ابو ابراهیم‌ احمد اغلبى‌ گنبد مسجد را ساخت‌. در سال‌ 381 هجرى‌ (991 میلادى‌) ابوالفتح‌ منصور بن‌ ابو الفتوح‌ یوسف‌ بن‌ زیرى‌ دومین‌ پادشاه ‌سلسله‌ى‌ صناجیان‌ به‌ تعمیر و ترمیم‌ گنبد تالار مسجد جامع‌ زیتونه‌ پرداخت‌.

در سال‌ 747 هجرى‌ یعنى‌ در زمان‌ حكمرانى‌ محمد المستنصر بن‌ ابو زكریا، از طریق‌ بناى‌ آب‌ انبار، آب‌ به‌ مسجد جامع‌ زیتونه‌ آورده‌ شد.

در سال‌ 1312 هجرى‌ (1894 میلادى‌) گلدسته‌ى‌ مسجد در جاى‌ گلدسته‌ قدیمى‌ بر دست‌مهندس‌ سلیمان‌ النیقرو ساخته‌ شد. در سال‌ 1357 هجرى‌ (1939 میلادى‌) آخرین‌ ترمیم‌ و تعمیرمسجد صورت‌ گرفت‌.


مسجد جامع‌ زیتونه‌ سوّمین‌ مسجد جهان‌ اسلام‌ و عرب‌ است‌ ؛ كه‌ بر اساس‌طرح‌ مسجد قیروان‌ ساخته‌ شده‌ است‌. این‌ مسجد عرصه‌اى‌ مستطیل‌ شكل‌ دارد. صحن‌ آن‌ در سمت‌ جنوب ‌شرقى‌ قرار دارد. و این‌ صحن‌ از سمت‌ رواق‌ قبله‌ رو‌باز است‌. در مقابل‌ صحن‌ از سه‌ طرف‌ سقیفه‌هایى‌ متكى‌ بر ستون‌ قرار دارد كه‌ هر یك‌ ایوانى‌ را تشكیل‌ مى‌دهند. در بخش‌ غربى‌ مسجد مناره‌اى‌ زیبا به‌ ارتفاع‌ 43 متر ساخته‌ شده‌ كه‌ از درون‌ و بیرون‌ مسجد قابل‌ مشاهده‌ است‌. در رواق ‌قبله‌ ایوان‌ هاى‌ متعددى‌ قرار دارد كه‌ ستون‌هاى‌ كوتاه‌ داراى‌ تاج‌ و قوس‌ آن‌ ها را از یكدیگر جدا مى‌كند. تعداد این‌ ستون‌ها چهارده‌ عدد است‌ و عمود بر دیوار قبله‌ است‌. روى‌ قسمت‌ بیرونى‌مقابل‌ صحن‌ كتیبه‌ هایى‌ به‌ خط‌ كوفى‌ از آیات‌ قرآنى‌ وجود دارد. در رواق‌ قبله‌ دو گنبد وجود دارد: یكى‌ بر فراز مربع‌ مقابل‌ محراب‌ قرار دارد ؛ و دومى‌ بالاى‌ منطقه‌ مربعى‌ كه‌ در انتهاى‌ ایوان‌ میانى‌قرار دارد. گنبد به‌ شكل‌ چند ضلعى‌ است‌ و در پایین‌ آن‌ كتیبه‌ هایى‌ تاریخى‌ وجود دارد. در سمت‌ راست‌ محراب‌ اتاقكى‌ كوچك‌ وجود دارد كه‌ منبر چوبین‌ متحرك‌ مسجد در آن‌ نگه‌ دارى‌ مى‌شود. مسجد 13 در ورودى‌ دارد كه‌ از چوب‌ صندل‌ ساخته‌ شده‌اند. در صحن‌ مسجد جامع‌ زیتونه‌ آب‌انبارى‌ وجود دارد كه‌ یاد‌آور دوران‌ خشكسالى‌ پدید آمده‌ در تونس‌ در سده‌‌هاى‌ گذشته‌ است‌. دراین‌ مسجد هم‌ چنین‌ كتابخانه‌اى‌ ارزشمند ساخته‌ شده‌ كه‌ هزاران‌ كتاب‌ را در خود جاى‌ داده‌ است‌.بناى‌ این‌ كتابخانه‌ به‌ سال‌ 616 هجرى‌ (1393 میلادى‌) باز مى‌گردد.

در سال‌ 970 هجرى‌ و در دوران‌ حكمرانى‌ امپراتور شارلكن‌، اسپانیایى‌ ها تونس‌ را اشغال‌ نموده‌، حرمت‌ مسجد را شكستند. آنان‌ كتابخانه‌ را ویران‌ و محتویات‌ مسجد را تخریب‌ و با شمشیرهاى ‌خود كتاب‌ ها و مخطوطات‌ موجود را پاره‌ پاره‌ كردند.

در سال‌ 1381 هجرى‌ حكومت‌ تدریس‌ را ممنوع‌ نمود و مسجد تنها براى‌ نماز خواندن‌ باقى‌ ماند.

در سده‌ى‌ سیزدهم‌ میلادى‌ و در دوران‌ خلیفه‌ المستنصر بالله الحفصى‌ چشمه‌ى‌ آبى‌ در مسجد وجود داشت‌. هنگامى‌ كه‌ این‌ چشمه‌ خشكید در جاى‌ آن‌ 600 نهال‌ زیتون‌ كاشته‌ شد. كه‌ این ‌خود نشان‌گر وسعت‌ زمینى‌ است‌ كه‌ مسجد در آن‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

.......................
منبع: تسنیم