الحمد لله وحده والصلاة والسلام علی من لا نبی بعده وعلی آله و اصحابه و من اهتدی بهدیه واستن بسنته الی یوم الدین.

یکی از امتیازات دین مبین اسلام بر سایر ادیان شمولیت و فراگیری آن در تمام جوانب حیات و زوایای زندگی فردی و اجتماعی است تا جایی که دین اسلام در تمام لحظات زندگی همراه ماست و امورات ما را از مهد تا لحد منظم و مدیریت کرده است و همواره راه درست را به ما نشان می دهد و ما را به حال خود رها نمی کند.

دین اسلام دین زندگی است . برخلاف برداشت بسیاری از انسانها اسلام تنها آخرت انسان و سعادت اخروی او را مورد هدف قرار نداده بلکه از ما می خواهد با سعادتمندی در دنیا آخرت سعادتمندی داشته باشیم.

دین اسلام خواستار مشارکت عمومی افراد جامعه در بنای شالوده ی جامعه است اگر نگاهی به کتب فقهی که خود برگرفته از کتاب و سنت و قواعد کلی شریعت است داشته باشیم در می یابیم که شریعت مقدس اسلام به تمام مسائل توجه و اهتمام داشته است و از مسائل کلان اجتماعی چون سیاست و اقتصاد تا ریزترین حقوق مانند حقوق حیوانات چشم فرو نبسته است.

یکی از مسائل اجتماعی که بسیار مهم جلوه می کند و حیات بهداشتی مادی و معنوی جامعه به آن وابسته است مسأله ی راه و حقوق آن است .

راه در واقع به فضای عبور و مرور که متعلق به تمام افراد جامعه است گفته می شود .

در حدیثی که ابی سعید خدری رضی الله عنه روایت کرده رسول الله صلی الله علیه و سلم به بعضی از حقوق راه اشاره می کنند . در این حدیث آمده است که روزی رسول الله صلی الله علیه و سلم بر اصحابش وارد شد و فرمود: (إیاکم والجلوس فی الطرقات!) شما را بر حذر می دارم از نشستن در راه ها

در همین قسمت حدیث که تحذیر از نشستن بر سر راه مردم وجود دارد نکات بسیار مهمی است:

در این حدیث طرقات بصورت جمع آمده است لذا مکانهای متعددی را شامل می شود مانند کوچه ها ، درب مغازه ها ، خیابان و دور زدن با وسایل نقلیه مانند موتور .

نکته دوم آن است که این نهی از نشستن در راه مردم و مجالس سر راهی من باب سد ذریعه است تا اینکه مومن به گناهانی چون نگاه به نامحرم ، غیبت ، سخن چینی ، پخش شایعات ، تمسخر و تحقیر انسانها و اذیت و آزار همسایه ها کشیده نشود.

وقتی که صحابه این تحذیر رسول الله را شنیدند گفتند: (یا رسول الله ما لنا بد من مجالسنا نتحدث فیها) ما چاره ای از نشستن در این مکانها نداریم چون این محل گفتگوی ماست که در آنجا با هم صحبت می کنیم.

رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: ( فإن أبیتم الا المجلس فأعطوا الطریق حقه! ) اگر چاره ای جز نشستن بر سر راه نداشتید پس حق راه را ادا کنید صحابه گفتند: (وما حق الطریق یا رسول الله؟) ای رسول خدا حق راه چیست؟

رسول خدا فرمود: ( غض البصر و کف الأذی و رد السلام و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر) چشم فرو بستن و محافظت از آن و برداشتن و از بین بردن آشغال و هر چیزی که موجب اذیت و آزار عبور کنندگان است و جواب سلام دادن و امر به معروف و نهی از منکر کردن.

راه محل عبور و مرور تمام اقشار جامعه از زن و مرد و پیر و جوان است لذا غض البصر شامل همه می شود و همانطور که خدا از مردان مومن خواسته که چشم خود را از نگاه به نامحرم حفظ کنند «قل للمومنین یغضوا من أبصارهم » از زنان مومنه هم چنین انتظاری دارد « و قل للمومنات یغضضن من أبصارهن ».

مسلما هیچ کس دوست ندارد ناموسش در معرض چشم چرانی دیگران باشد در حدیثی رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: (من یتبع عورة أخیه المسلم تتبع الله عورته و من تتبع الله عورته یفضحه و لو فی جوف داره) یعنی کسی که جستجوی عورت وناموس برادر مسلمانش کند خداوند عورت او را دنبال می کند و کسی که خدا عورت او را دنبال کرد اگرهم در دل خانه اش باشد او را رسوا می نماید.

منظور از کف الأذی که بعنوان یکی از حقوق راه معرفی شده ، برداشتن و از بین بردن آشغالهایی است که دیگران ریخته اند که از باب اولی آشغال ریختن توسط خود شخص را منع می کند مانند آیه ی « فلا تقل لهما أف » به پدر و مادرت أف نگو که در اصطلاح اصول فقه قیاس اولی نامیده می شود چون از باب اولی ناسزا گفتن و کتک زدن پدر و مادر را نهی می کند.

خود کلمه ی أذی یک لفظ عام و کلی و جامع است برای هر چیری از گفتار و کردار که باعث اذیت و آزار مردم شود .

وقتی که ابوبرزه رضی الله عنه از رسول الله صلی الله علیه و سلم خواست چیزی را به او بیاموزد تا برایش سودمند باشد حضرت رسول فرمود: (اعزل الأذی عن طریق المسلمین) یعنی اذیت و آزار را از راه مسلمانان بردار.

در احادیث و روایات متعدد به مسأله توجه به نظافت و پاکیزگی کوچه ها و محل های عمومی چون مساجد پرداخته شده است و اجر و پاداش زیادی برای آن در نظر گرفته شده است.

در روایات آمده وقتی که زنی که مسجد رسول الله صلی الله علیه و سلم را نظافت می کرد وفات نمود و بدون اینکه به رسول الله خبر داده شود دفن شد رسول الله صلی الله علیه و سلم پس از مطلع شدن فرمود: (ألا آذنتمونی دلونی علی قبرها!) چرا به من خبر ندادید مرا به قبرش راهنمایی کنید سپس رسول الله صلی الله علیه و سلم بر قبر او نماز خواند.

در حدیثی که ابی ذر رضی الله عنه روایت کرده رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: (عرضت علی أعمال أمتی حسنها و قبیحها فرأیت فی محاسنها الأذی یزال عن الطریق و رأیت فی مساوئها النخامة تکون فی المسجد) اعمال امت من از خوب و بدش بر من عرضه شد پس در نیکیهای امتم خار و خاشاک و اذیتی که از راه مردم برداشته می شود مشاهده کردم و از بدیهای امتم مخاط بینی که در مسجد ریخته می شود دیدم.

در حدیثی رسول الله علت آمرزش شخصی را برداشتن خار و خاشاک از راه مردم معرفی می کند و می فرماید: ( بینما رجل یمشی بطریق وجد غصن شوک علی الطریق فأخذه عن الطریق فشکر الله له فغفر له) یعنی هنگامی که شخصی از راهی عبور می کرد یک شاخه ی خاری در راه مشاهده کرد و آنرا از راه مردم برداشت خداوند به شکرانه این کار او وی را آمرزید.

در حدیثی دیگر دفع اذیت از راه مردم بعنوان وسیله ی ورود به بهشت معرفی شده . در روایتی که مسلم نقل کرده حضرت رسول صلی الله علیه و سلم می فرمایند: ( لقد رأیت رجلا یتقلب فی الجنة فی شجرة قطعها من ظهر الطریق کانت توذی الناس ) یعنی مردی را در بهشت دیدم که بخاطر قطع درختی از راه مردم که باعث اذیت و آزار آنها می شد وارد بهشت شده بود.

روزی معاذ بن جبل رضی الله عنه سنگی را از راه برداشت و فرمود: (سمعت رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول: من رفع حجرا عن الطریق کتب الله له به حسنة و من کتب الله له حسنة غفر له و من غفر له أدخله الله الجنة) صحیح ترغیب و ترهیب

یعنی از رسول الله صلی الله علیه و سلم شنیدم که می فرمود: کسی که سنگی را از راه بردارد خداوند یک حسنه برای او می نویسد و کسی که خدا برای او حسنه بنویسد او را می آمرزد و کسی که خدا او را آمرزید وارد بهشت می شود.

وقتی که این ثواب عظیم برای کسی که اذیت و آشغال را از راه مردم دفع می کند است پس عقوبت کسی که خود باعث اذیت و آزار مردم در راهها می شود چیست؟

حذیفة بن أسید رضی الله عنه روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و سلم فرمود: (من آذی المسلمین فی طرقهم وجبت علیهم لعنتهم) یعنی کسی که در راههای مردم مسلمین را مورد اذیت و آزار قرار دهد لعنت آنها را بر خود واجب می کند.

منظور از لعنت طرد شدن از رحمت است که بسیار خطرناک است . منظور این است که انسان دقت کند دعای طرد شدن از رحمت الهی توسط دیگران نسبت به او وجود نداشته باشد.

در حدیثی دیگر که ابوهریره رضی الله عنه روایت کرده رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: ( اتقوا اللعانین !) از دو چیز لعنت کننده بپرهیزید! صحابه گفتند: (وما اللعانان یا رسول الله؟ ) آن دو چیز لعنت کننده چه هستند؟ رسول الله فرمود: ( الذی یتخلی فی طریق الناس أو فی ظلهم) یعنی کسی که در راه یا سایه ی مردم قضای حاجت می کند.

متاسفانه در مناطق روستایی و شهری بسیار مشاهده می شود که فاضلاب خانه ها در راه رها می شود مسأله فاضلاب خانه ها از مصادیق ( الذی یتخلی فی طریق الناس) است و در همین مضمون می باشد.

در روایتی دیگر رسول الله صلی الله علیه و سلم مسأله ی فاضلاب منازل را صراحتا ذکر می کند و می فرماید: (من سلّ سخیمته فی طریق المسلمین حلت علیه لعنتهم) یعنی کسی که آب فاضلابش را در راه مسلمانان جاری کند لعنت آنها بر او حلال می شود.

پس این مسئولیت تمام افراد جامعه است که نسبت به مصالح عمومی جامعه و از بین بردن هر آنچه که برای جامعه مضر است همکاری و تعاون داشته باشند آنچنان که خداوند متعال فرموده: «وتعاونوا علی البر و التقوی»

یکی دیگر از حقوق راه پاسخ به خوشامدگویی و جواب دادن سلام است که خود باعث تحابب و دوست داشتن متقابل بین افراد جامعه می شود.

امر به معروف و نهی از منکر از دیگر حقوق راه است و از مسائل اجتماعی بسیار مهم محسوب می شود که باید به آن اهتمام بیشتری داده شود.

بیاییم سعی کنیم در زندگی اجتماعی روحیه ی انتقاد پذیری داشته باشیم و با راهنمایی یا انتقاد دیگرانی که خیر خواه ما هستند ناراحت و دلسرد نشویم. توصیه ی اکید است برای کسانی که در محل امر به معروف و نهی از منکر قرار می گیرند که موقعیت شناس باشند و باعث رنجش یا تحقیر دیگران نشوند.

الحمدلله در جامعه ی ما افراد دلسوز زیادند سعی کنیم آنچنان که رسول الله صلی الله علیه و سلم توصیه نموده اند مفتاح و کلید خیر باشیم نه مانع و قفل خیر و خوبی.

در روایتی که انس بن مالک رضی الله عنه روایت کرده رسول الله صلی الله علیه و سلم می فرماید: (إن من الناس مفاتیح للخیر مغالیق للشر و إن من الناس مفاتیح للشر مغالیق للخیر . فطوبی لمن جعل الله مفاتیح الخیر علی یدیه و ویل لمن جعل الله مفاتیح الشر علی یدیه) یعنی از میان مردم بعضی کلیدهای خیر و قفلهای شر و بدی هستند و بعضی هم کلیدهای شر و قفلهای خیر و نیکی . پس خوشا بحال آن کسی که خداوند کلیدهای خیر به دست او قرار داده و وای بحال آن کسی که خداوند کلیدهای شر را به دست او قرار داده است.

دلسرد کردن و تشویق کردن دیگران کار بسیار راحتی است چه بسا با دلسرد کردن شخصی زمینه ی هلاکت و بدبختی دنیا و آخرت او را به ارمغان بیاوری و چه بسا با تشویق کسی زمینه سعادت دنیا و آخرت او را به او هدیه دهی .

امام ذهبی محدث و مورخ بزرگ می گوید علت اینکه من به سراغ علم و حدیث رفتم تشویق یکی از اساتید من بود . روزی یکی از مشایخ من به خط من نگاهی کرد و گفت: خط تو شبیه خط محدثین است ذهبی می گوید: این عبارت شیخ آنقدر در من تأثیر گذاشت که بدنبال حدیث رفتم.

................................................................................
نویسنده: شیخ محمد تشیخ «مدرس مدرسه علوم دینی اسماعیلیه»