زمين هر چند داراى قاره‏ها و مناطق متعدد و درياهاى پهناور و كوههاى سر به فلك كشيده است اما در برابر دنياى با عظمت خلقت، بسيار ناچيز است.

زمين داراى وسعت 905 ميليون كيلومتر مربع است، كه هزاران فرسنگ از آن زير يخهاى قطبى مستور، و هزاران فرسخ از آن صحراهاى سوزانى است كه در اشعه خورشيد مى‏سوزد و صدها هزار فرسنگ از آن زير آبهاى درياها پوشيده شده است و بالاخره قسمت مهمى از آن نيز آباد و مركز تمدنهاى گوناگون بشرى است؛

اما همين زمين در برابر عظمت جهان آفرينش و خلقت از حقارت و ناچيزى فوق العاده‏اى برخوردار است.

پيش از اينكه زمين را با ستارگان آسمان و مجموعه‏هاى كهكشانى مقايسه كنيم مى‏بينيم مشترى كه يكى از برادران زمين و مانند زمين ما از اعضاى خاندان منظومه شمسى است آن قدر از زمين بزرگتر است كه مى‏تواند 1270 كره زمين را در شكم خود پنهان سازد و خورشيد نيز مى‏تواند يك ميليون و سيصد و نود و يك هزار كره زمين را در جيب خود بگنجاند!

مسافرتى به فضا

اگر مسافرتى به فضا انجام داده و از آن جا به تماشاى زمين بپردازيم، شايد بهتر به جايگاه زمين پى ببريم.

مى‏دانيم كه فاصله متوسط ماه از زمين 348 هزار كيلومتر است و حجم زمين 49 برابر حجم ماه است. بنابراين، كره زمين در نظر كسى كه از سطح ماه آن را مشاهده كند، قرص نسبتاً بزرگى جلوه مى‏كند. به اين معنا كه كره زمين در آسمان ماه، سيزده مرتبه بزرگتر از قرص ماه در آسمان زمين به نظر مى‏رسد و سيزده برابر نور بدر به ساكنان ماه - اگر ساكنى داشته باشد، نور مى‏دهد.

همان طور كه ساكنان زمين كره ماه را به شكل هلال نيم دايره، كامل محاق مشاهده مى‏كنند؛ در كره ماه نيز همين اوضاع و احوال براى زمين تحقق مى‏يابد.

اگر در فضاى آسمان به مسافرت خود ادامه داده و پا به سطح زهره، - كه حد متوسط فاصله آن با زمين 108 ميليون كيلومتر است - بگذاريم و از آن جا به تماشاى زمين بپردازيم، مى‏بينيم زمين به صورت ستاره نسبتا درخشان و با شكوهى جلوه مى‏كند و كره ماه به صورت ستاره كوچكى در كنار زمين ديده مى‏شود. از سطح زهره با دوربين نجومى مى‏توان كوهها و درياهاى زمين را مشاهده كرد.

اگر به مسافرت فضايى خود ادامه داده و به سطح مريخ - كه حد متوسط فاصله آن از زمين 227 ميليون كيلومتر بالغ مى‏شود - قدم بگذاريم و از آن جا به بازديد از زمين بپردازيم، كره زمين را به شكل ستاره معمولى مى‏بينيم، و كره ماه را از آن جا با چشم عادى اصلا نمى‏توانيم ببينيم.

در صورتى كه از مريخ، گذشته به مملكت بزرگ مشترى - كه حد متوسط فاصله آن با زمين 778 ميليون كيلومتر است - وارد شويم زمين را از آن جا به صورت ستاره بسيار ريزى مى‏بينيم، و ديگر هر چه دوربين قوى به دست بگيريم، جز چند لكه سياه بر سطح زمين چيز ديگرى نمى‏بينيم.

چنانچه به سطح زحل - كه فاصله آن با زمين 1500 ميليون كيلومتر است - پا بگذاريم و از آن جا به سوى زمين نگاه كنيم، ديگر هر چه دقت كنيم نمى‏توانيم با چشم عادى زمين را ببينيم. زمين ما از آن جا با تلسكوپ به صورت جرقه رنگ باخته‏اى جلوه مى‏كند.

اين جرقه كوچك، زمين است، تمام غمها و شاديها، رنجها و راحتيهاى هزاران ميليون ساكن زمين در اين شعاع لرزان، مدفون است.

اگر از زحل پرواز كرده، به منظور تماشاى زمين از فضا به سياره‏هاى دورتر؛ يعنى اورانوس و نپتون و پلوتون - كه فاصله‏هاى آنها از زمين به ترتيب 2900 ميليون و 4300 ميليون و 5527 ميليون كيلومتر است - قدم بگذاريم، ديگر زمين به هيچ وجه ديده نمى‏شود. ديگر با دوربينهاى آسمانى هر قدر هم قوى و غول پيكر باشد، نمى‏توان زمين را مشاهده كرد. در سطح اين سياره‏ها اگر كسى نام زمين را شنيده باشد، مسلماً آن را به عنوان مسكن انسانها نمى‏شناسد. در اين سياره‏ها از حوادثى كه در سطح زمين رخ مى‏دهد، از غرش استعمارگران و محروميت استعمارزدگان زمين، از آتش ظالمان و دود آه مظلومان، از ناله و رنج مستمندان و تعيش و عشرت بى‏خبران اثرى و خبرى، نامى و نشانى نيست.

اين است موقعيت زمين ما در جهان. همان‏طور كه ملاحظه كرديد هنوز از زادگاه خودمان كه منظومه شمسى است خارج نشده بوديم زمين ما به كلى در وادى مجهولات محو و مفقود گرديد تا چه رسد به اينكه به دنياى ستارگان، كه حداقل فاصله‏هاى آنها با زمين چهارسال نورى است قدم بگذاريم، تا چه رسد به اينكه به اين نكته توجه كنيم كه در جهان هستى اقلاً صد هزار ميليون كهكشان كه هريك از صد هزار ميليون ستاره و هر ستاره‏اى نوعا چندين برابر، بلكه چندين هزار برابر و چندين ميليون برابر خورشيد ما نور و حرارت و وزن و حجم دارند، وجود دارد. هريك از اين ستاره‏ها مانند خورشيد ما مركز منظومه‏اى هستند كه بر گرد آن، سيارات و اقمارى مى‏گردد.

با توجه به اين نكات، موقعيت خود و زمين خودمان را بهتر مى‏شناسيم و اين موضوع را درك مى‏كنيم: زمين كه بشر از هزاران سال قبل به خاطر تسلط بر آن، خود و همنوعان خود را به خاك و خون كشيده است، اين زمينى كه انسانها به خاطر تملك و تصرف مقدارى از آن به خود مى‏بالند و مغرور مى‏شوند در جنب جهان هستى چقدر ناچيز است!!

زمين در جنب اين گردون مينا ********* چو خشخاشى است در دامان صحرا
نگر تا تو از اين خشخاش چندى ******** سزد گر بر بروت خود بخندى

جامعه بشرى را از لحاظ سير تكامل فكرى مى‏توان به يك فرد تشبيه كرد. همان‏طور كه زندگى يك فرد از دوران كودكى و ناآگاهى آغاز گشته و در ضمن دوره‏هاى مختلف عمر نردبان رشد و تعقل را پله به پله مى‏پيمايد و روز به روز بر دامنه اطلاعات و تجارب خود مى‏افزايد تا به اوج معرفت و تعقل مى‏رسد، اجتماع بشرى نيز نسبت به موضوعات مورد نظر خود همين مراحل را در طى زمانى طولانى مى‏پيمايد.

بنابراين، تصور و طرز تفكر انسانها درباره جهان و كائنات جهان، همين سير تكاملى را داشته است.

جهان در نظر انسانهاى اوليه‏

آگاهى انسانهاى اوليه از حقيقت جهان بسيار ساده و سطحى بود؛بطورى كه دنيا در نظرشان غير از زادگاه آنها كه به درياى خروشان يا كوههاى بلند محصور مى‏گرديد، چيز ديگرى نبود. از نقشه واقعى زمين و وسعت فضا ابدا خبرى نداشتند. طلوع و غروب خورشيد و شكلهاى مختلف ماه هر چند در نظر آنها نظامى را مجسم مى‏كرد، ولى نمى‏توانستند فلسفه و رمز واقعى اين پديده‏ها را درك كنند. درخشش و حركات ستارگان در نظر آنها بسيار ابهام آميز جلوه مى‏كرد، تا اينكه رفته رفته رشد فكرى و اجتماعى آنها به درجه‏اى رسيد كه توانستند از امواج خروشان درياها بگذرند و قله كوهها را زير پا بگذارند و از نقشه و وسعت زمين اطلاعات قابل توجهى به دست آورند.

از آن پس، نظر آنها به طرز ساختمان جهان بطور كلى معطوف شد و در راه كشف اين معما تلاشها و كوششهاى فراوانى به عمل آوردند، تا اينكه هر ملتى اين راز بزرگ را با طرز تفكر مخصوصى توجيه و تفسير كرد.

جهان بينى بطلميوس‏

در اين ميان از جمله نظرياتى كه در قرن دوم ميلادى در شهر اسكندريه ابراز گرديد و مورد توجه قرار گرفت. نظريه او قرنها در افكار بشر رسوخ يافت، نظريه بطلميوس بود. او عقيده خود را به اين شرح اظهار كرد:

1- زمين در مركز عالم ساكن است؛ و كليه سيارات و ثوابت، پروانه وار بر گرد شمع وجود اين مركز خاك مى‏گردند.

2- تعداد نه فلك كه مانند طبقات پوست پياز در داخل يكديگر قرار گرفته‏اند، زمين را احاطه كرده است‏. تعداد هفت تا از آنها به هفت سياره؛ يعنى ماه و عطارد و زهره و مريخ و مشترى و زحل تعلق دارد. سيارات مذكور مانند نگين انگشترى هريك بر فلك مخصوص خود حك شده است و گردش افلاك هريك از سيارات، سياره خود را به گردش در مى‏آورد. فلك هشتم متعلق به ثوابت و مركز آنها است و فلك نهم كه فلك الافلاك و فلك اطلس ناميده مى‏شود، مركز ستاره نيست و خالى از همه اجرام آسمانى است و كار آن تنها چرخاندن همه افلاكى است كه در داخل آن قرار گرفته‏اند.

راز منظومه خورشيدى آشكار مى‏گردد

در سده ‏هاى اخير پيشرفت علم بر آزمايشهاى حسى متكى، و به اختراعات صنعتى مجهز شد كه در نتيجه آن ضربات كوبنده‏اى بر پيكر جهان‏شناسى بطلميوسى وارد ساخت. نخستين ضربه به دست كوپرنيك لهستانى وارد شد. وى زمين را مركز عالم هستى ندانست و با اين ديدگاه به قطره كوچكى در اقيانوس عالم مبدل ساخت .

و بالاخره در نتيجه تلاشها و كوششهاى چهره‏هايى از علم و تحقيق مانند گاليله و كپلر و برونو، مسائل مهمى به اين شرح در زمينه جهان‏شناسى به وجود آمد:

1- زمين ساكن و مركز عالم نيست؛ و آن مانند سيارات ديگر بر گرد خورشيد مى‏چرخد.

2- اين پندار كه خورشيد در رديف سيارات است، كاملا بى‏اساس است، بلكه خورشيد مركز منظومه شمسى است و سياراتى از قبيل عطارد، زهره، زمين، مريخ، مشترى، زحل، اورانوس، نپتون و پلوتون بر گرد آن مى‏چرخند. به علاوه هريك از آنها داراى حركت وضعى نيز مى‏باشند تا نقاط مختلف خود را در برابر اشعه خورشيد، قرار بدهند.

3- قمر جزو سيارات نيست. به علاوه، به زمين اختصاصى ندارد، بلكه در منظومه شمسى اقمار متعددى وجود دارد كه يكى از آنها به زمين، و دو تا به مريخ، و دوازده تا به مشترى، و ده تا به زحل، و پنج تا به اورانوس، و دو تا به نپتون تعلق دارد. و كليه آنها بر گرد سيارات خود مى‏گردند.

4- سياره زحل آخرين سياره منظومه شمسى نيست، بلكه اورانوس و نپتون و پلوتون نيز همان‏طور كه از مطالب قبل معلوم گرديد، جزو سيارات منظومه خورشيدى است.

5- اساسا در عالم هستى فلك به آن معنا كه بطلميوس گفته بود و وجود ندارد و جهان خلقت به افلاك محدود نيست و كليه سيارات و ثوابت در فرخناى فضا بطور آزاد شناور مى‏باشند.

6- تصور قدما درباره منظومه شمسى كه اساسا از عظمت آن بى‏خبر بودند و زمين را از سيارات ديگر؛ يعنى عطارد و زهره و مريخ و مشترى و زحل بزرگتر مى‏دانستند و خورشيد هفتاد يا صد برابر زمين تصور مى‏كردند، هيچ يك درست نيست، بلكه مشترى 320 برابر زمين وزن، و 1300 برابر آن حجم دارد.

چنان‏كه زحل از لحاظ وزن 95، و از نظر حجم، 750 برابر زمين مى‏باشد و خورشيد از لحاظ جرم، 330 هزار، و از نظر حجم، 1391000 برابر زمين است .

پرده ‏ها بالاتر می رود

شناسايى جهان به ترتيبى كه گفته شد، هر چند تا اندازه‏اى پرده‏ هاى راز را كنار زد و به انسانها وسعت نظر بخشيد، ولى هنوز اين پيشرفت علمى مرحله نخستين، بلكه گام نخستين در اين راه محسوب مى‏شد، زيرا اين جهان بينى تنها به منظومه شمسى ارتباط داشت و هنوز از جهان بزرگ ميلياردها ستاره كه هريك در واقع جهانى هستند، اطلاعى نداشتند.

در راه تحقق بخشيدن به جهان‏شناسى در يك مقياس وسيعتر، دانشمندان قرنها فكر كرده‏اند. برونو بورگل مى‏گويد: كوپرنيك كه فقط چهارصد سال پيش از ما مى‏زيست در جهان ثوابت سرگردان بود.

بالاخره پس از اينكه كوپرنيك سالها در تحير و تفكر به سر برد و پس از اينكه گاليله آن قدر با دوربين خود به آسمانها چشم دوخت كه نور چشمهاى خود را از دست داد، و پس از اينكه رصدخانه‏هاى مجهز تأسيس، و تلسكوپهاى نيرومند اختراع گرديد، و دستگاههاى تجزيه نور براى گشودن قلعه‏هاى آسمانى به كار افتاد، و دستگاههاى عكسبردارى دقيق به وجود آمد، كم‏كم رازهاى آسمانى دور دست كشف شد و عظمت و ماهيت اسرارآميز ستارگان كه قرنها زير نور لرزان آنها مخفى بود، آشكار گشت. اين حقيقت روشن گرديد كه هريك از آنها خورشيد تابناكى است و اين خورشيدها از لحاظ نور و حرارت نوعا ده‏ها و صدها، و گاهى هزاران و ميليونها برابر خورشيدما مى‏باشند؛ مثلا ستاره شعراى يمانى چهل و عيوق صد و ثريا هزار، و جدى دو هزار، و سهيل 90 هزار برابر خورشيد، و بالاخره گروهى از آنها چند ميليون برابر خورشيد نور دارند.

و درجه حرارت سطحى برخى از آنها به پنجاه هزار، و درجه حرارت درونى آن به هزار ميليون درجه سانتيگراد مى‏رسد. در حالى كه حرارت سطحى خورشيد از شش هزار درجه، و حرارت درونى آن از بيست ميليون درجه تجاوز نمى‏كند.

اين آفتابهاى تابان از لحاظ جرم و حجم نيز دهها و هزاران، و گاهى ميليونها برابر خورشيد ما هستند؛ مثلا ستاره شعراى يمانى دو برابر و نيم عيوق چهار برابر خورشيد جرم سماك رامح هشتاد و آنتارس سيزده ميليون و جوزا 25 ميليون برابر خورشيد حجم دارد.

اين خورشيدها از جهت تعداد، آن قدر زياد مى‏باشند كه آمار و ارقام رياضى ما شايد از عهده بيان آن ناتوان باشد. چنان‏كه در اتاق ما ذرات رقصان بسيار زيادى از غبار پراكنده شده است در فضا نيز ميلياردها ميليارد خورشيد تابان گسترش يافته است.

علاوه بر ستارگان منفرد و ستارگانى كه در مجموعه‏هاى غير كهكشانى موجودند و تعداد آنها آن قدر زياد است كه جز آفريننده دانا و تواناى آنها احدى نمى‏تواند، شماره آنها را بداند؛ تنها تعداد ستارگانى كه در كهكشانها تا به امروز كشف گرديده است، به اين شرح است كه حداقل صد هزار ميليون كهكشان در فضا موجود است كه در هريك از آنها دست كم صد هزار ميليون ستاره وجود دارد؛ يعنى حاصل ضرب رقم صد هزار ميليون در صد هزار ميليون كه 000/000/000/000/000/000/000/10 (ده هزار ميليارد ميليارد) است.

تنها اين تعداد ستارگانى كه در كهكشانها موجود است.

براى اينكه تصور كاملى از اين رقم (ده هزار ميليارد ميليارد) داشته باشيم بايد بگوييم: اگر كليه جمعيت روى زمين - كه تعداد آنها لااقل به سه هزار ميليون مى‏رسد - براى سرشمارى ستارگان كهكشان بسيج شوند و در هر ثانيه هريك ده ستاره بشمارند در صورتى مى‏توانند از عهده اين سرشمارى برآيند كه هريك داراى سى هزار سال عمر باشند!!

يكى از دانشمندان در اين زمينه مى‏گويد: تعداد ستارگان، بيش از ذرات ماسه كنار درياهاى دنياست.

شماره ستارگان، از مجموع حروفى كه در يك ميليون كتاب يافت مى‏شود بيشتر است‏. اين خورشيدها هريك مانند خورشيد ما مركز منظومه‏اى مى‏باشند كه سياراتى بر گرد آن مى‏گردد و به دور هر سياره‏اى از اين سيارات، يك قمر با اقمار متعددى گردش مى‏كند؛ يعنى هريك از اين خورشيدها جهان مستقلى را تشكيل مى‏دهند.

طبق اين حقايق علمى، اين تعبير صد در صد صحيح است كه بگوييم در جهان خلقت، هزاران ميليارد عالم، و در هر عالمى هزاران ميليون خورشيد وجود دارد و بر گرد هر خورشيدى زمين هاى بسيارى است و زمين ما فقط يكى از آن زمين هاست!

وسعت فضا

از آنچه تاكنون در اين فصل گفته شد اين موضوع نيز، روشن گرديد كه فضاى اين جهان، وسعت بسيار زيادى دارد.

روشن است فضايى كه در آن ميلياردها دستگاه كهكشانى قرار گرفته كه هريك از آنها از هزاران ميليارد منظومه شمسى تشكيل يافته است بايد چقدر وسيع باشد؟!

فضايى كه هزاران ميليارد ستاره، طى ميلياردها سال در آن تاخت و تاز مى‏كنند و با هم تلاقى و اصطكاك نمى‏كنند، چه اندازه بايد پهناور و بزرگ باشد؟!

ژرژگاموف‏ كه عمر خود را در شناسايى فضاپيماها (ستارگان) و وسعت فضا صرف كرده است، مى‏گويد: فضا به اندازه‏اى وسيع است كه هر ستاره از ستارگان آسمان را به اندازه يك ماسه به قطر يك ميليمتر فرض كنيد در هر كيلومتر مكعب از فضا فقط يك دانه از اين ماسه‏ها موجود است!

سپس اضافه كنيد: فاصله ميان اين ستاره‏ها به اندازه‏اى زياد است كه حتى اگر دو ستاره مجاور مستقيما به طرف يكديگر به حركت درآيند پنجاه هزار سال طور خواهد كشيد تا با هم تصادم كنند.

مؤلف كتاب از كهكشان تا انسان مى‏گويد: فضا به قدرى بزرگ است كه اگر جرم تمام كهكشانها را بطورى مساوى در فضا پخش مى‏كردند به هر 000/000/000/000/000/609/1 (يك هزار و ششصد و نه ميليون ميليارد) كيلومتر مربع، نزديك به سى‏گرم ماده مى‏رسيد؛ يعنى اگر فضا را به نسبت جرم كراتى كه در آن واقع شده است قسمت كنيم، سهميه تنها زمين ما از آن 319386 كيلومتر مربع با 38 صفر در جلو آن خواهد شد!

دكتر احمد زكى به منظور مجسم ساختن وسعت فضا مى‏نويسد: سطح پهناور زمين را در ميان ده نفر بطور مساوى قسمت كنيد و هريك را جدا از هم در قسمت خود جا بدهيد، سهم هريك از اجرام كيهانى از فضا به همين اندازه است‏.

اندازه ‏گيرى پهنه فضا

در فصل مسافتهاى آسمانى و فواصل ستارگان اين نكته را گفتيم كه تنها مقياسى كه امروز به وسيله آن اين مسافتهاى دور را اندازه‏گيرى مى‏كنند سال نورى است، زيرا فقط زبان نور است كه - چون در هر ثانيه سيصد هزار كيلومتر راه طى مى‏كند - مى‏تواند اين مسافتهاى حيرت انگيز را بيان كند.

در اين جا نيز طبق همين مقياس مى‏توانيم در اندازه‏گيرى پهنه فضا توضيحى بدهيم و در اين مورد لازم است توجه خوانندگان محترم را به اين ارقام جلب كنيم:

1- تعداد صدهزار ميليون كهكشان تاكنون در فضا كشف گرديده است‏.

2- فضايى كه يك كهكشان اشغال مى‏كند در حدود دويست هزار سال نورى است.

3- فاصله ميان دو كهكشان مجاور، دو ميليون سال نورى است‏.

پس از توجه به اين سه رقم كه نتيجه تحقيقات پيگير دانشمندان است، بايد به منظور دست يافتن به مقدار وسعت فضا نخست رقم اول را در رقم دوم ضرب كنيم.

سال نورى تعداد كهكشانها

000/000/000/000/000/20 = 000/200 * 000/000/000/100

حاصل ضرب: بيست ميليون ميليارد سال نورى است (فضاى كل كهكشانها) سپس بايد رقم اول را نيز در رقم سوم ضرب كنيم:

فاصله هريك از كهكشانها تعداد كل كهكشانها

باديگرى به سال نورى‏

000/000/000/000/000/200=000/000/2*000/000/000/100

حاصل ضرب: دويست ميليون ميليارد سال نورى است (مجموع فضايى كه در فواصل كهكشانها واقع گرديده است).

اكنون بايد اين دو حاصل ضرب را جمع كنيم تا وسعت فضاى جهانى كه تاكنون كشف گرديده است، به دست بيايد:

فضاى كل فواصل كهكشانها + 000/000/000/000/000/200

فضاى كل كهكشانها 000/000/000/000/000/20

دويست و بيست ميليون ميليارد 000/000/000/000/000/220

بنابراين، مجموع فضايى كه تاكنون براى انسانها كشف گرديده است 220 ميليون ميليارد سال نورى است.

براى درك عظمت اين رقم كافى است كه بدانيم نور آن قدر سريع‏ السير است كه مى‏تواند در يك ثانيه هفت مرتبه دور كره زمين را بچرخد بايد 220 ميليون ميليارد سال راه طى كند تا از يك طرف فضا، به طرف ديگر آن برسد.

بدون ترديد از زمان خلقت ستاره‏ها تاكنون نور هيچ يك از آنها به انتهاى فضا نرسيده است.

جهان در حال گسترش است‏

هر چند از راه محاسبه مقدارهايى كه اجرام كيهانى از فضا اشغال كرده به اضافه فاصله هايى كه اين اجرام از يكديگر دارند به وسعت فضا تا حدى پى برديم، ولى بايد توجه كرد كه راه مزبور از دو نظر، تقريبى است، و هرگز معرف كاملى براى مقدار وسعت فضاى جهان نيست و فضاى جهان بسيار وسيعتر از مقدارى است كه ذكر گرديد!

تقريبى بودن راه مذكور از اين دو جهت است:

1- اجرامى كه در فضا واقع گرديده‏اند، منحصر به كهكشانها نيست، بلكه مجموعه‏هاى ديگرى نيز كه تعداد آنها بسيار زياد است، از قبيل پروين و غيره در فضا قرار گرفته است كه در فصل مجموعه‏ها درباره آنها بحث به عمل آمد.

2- محققان فن فضاشناسى همگى به اين موضوع پى برده و تصريح كرده‏اند كه جهان كنونى در حال انبساط است و اجرام آسمانى هرلحظه از هم مى‏گريزند و بر فاصله خود از همديگر مى‏افزايند.

دسته ‏اى از كبوتران را فرض كنيد كه در مكانى آزاد مشغول جمع كردن دانه مى‏باشند؛ در اين حال، ناگهان كودكى توپ بازى خود را در ميان آنها بيندازد كبوتران همه مى‏رمند و به اطراف پرواز مى‏كنند، يا بادكنكى را در نظر بگيريد و بر روى آن، نقطه‏ هاى زيادى در فاصله ‏هاى معين بگذاريد و بعد، آن بادكنك را باد كنيد، فاصله هر نقطه با نقطه ديگر به صورت منظمى افزايش مى‏يابد. وضع اجرام كيهانى نيز چنين است، آنها لحظه به لحظه از هم دور مى‏شوند!

ناگفته پيداست كه فضاى جهان خلقت بايد بسيار زياد باشد تا گنجايش اين انبساط هميشگى را كه در طى ميلياردها سال دوام داشته و خواهد داشت، داشته باشد.

اين گسترش از چه راهى به دست آمده است؟

طيف نما (دستگاه تجزيه نور) خدمات بسيار زيادى به دنياى اخترشناسى انجام داده است. دانشمندان، طيف نما را به دوربين نجومى بسيار نيرومندى نصب نموده خطوط طيفى ستارگان را تحت نظر گرفته بر حسب آن كه آن خطوط به جانب حد قرمز يا بنفش تغيير مكان مى‏دهد سرعت فاصله آنها از ما به دست مى‏آيد.

نخستين كسى كه به اين واقعيت بزرگ پى برد، دانشمندى به نام سليفر مدير رصدخانه لاول بود. وى كه در سال 1875 تولد يافته، در سال 1912 اظهار كرد كه از خطوط طيفى بسيارى از ستارگان چنين به دست مى‏آيد كه اين اجسام آسمانى از ما مى‏ گريزند. پس از آن، اين فرار اسرارآميز جلب توجه دانشمند ديگرى؛ يعنى هوبل را نمود و او شروع به جمع‏ آورى اين طيف ها كرده نظريه سليفر را تأييد نمود و اعلام داشت كه اجسام آسمانى همگى از يكديگر فرار مى‏كنند و رفته رفته اين عقيده از طرف دانشمندان ديگر نيز تأييد شد و ترديدى در آن باقى نماند.

گريزى سرسام آور

پس از اينكه نظريه گسترش جهان در ميان دانشمندان مسلم گرديد گام مهمى براى به دست آوردن مقدار سرعت اجسام آسمانى برداشته و بطور دقيق به مقدار حركات آنها در اين انبساط پى بردند؛

مثلا طبق تحقيقاتى كه به عمل آورده ‏اند دوران ستاره اصلى برج ثور با سرعت 55 كيلومتر در ثانيه، و ستاره عيوق در هر تپش قلب سى كيلومتر از ما دور مى‏شود. يكى از كهكشانها كه در مسافت هفت ميليون و نيم سال نورى از ما فاصله دارد در هر ثانيه 130 كيلومتر، و كهكشان ديگرى كه در فاصله سى ميليون سال نورى واقع گرديده است، در هر ثانيه 1200 كيلومتر، و توده كهكشانى اكليل با سرعت بيست هزار كيلومتر در ثانيه، و كهكشان شجاع در هر ثانيه در حدود شصت هزار كيلومتر از ما فاصله مى‏گيرد .

بنابراين، گسترش جهان و فاصله گرفتن ستارگان از يكديگر به اندازه‏اى سريع است كه در مدت مطالعه يك صفحه از اين كتاب، هزاران كيلومتر بر گسترش جهان افزوده شده و اجرام آسمانى فرسنگها از ما گريخته‏ اند.

گسترش بر اساس نظم‏

بعد از اينكه مقدار سرعت اجسام آسمانى در ضمن گسترش آنها روشن گرديد، دانشمندان از نظر اينكه هر پدپده‏اى در اين جهان تحت ضابطه و قانون معينى انجام مى‏گيرد، گام ديگرى در راه دست يافتن به فرمول و قانون اين سرعتها برداشتند.

آنها در وهله اول به اين نكته پى بردند كه رابطه مستقيمى ميان فاصله آنها از ما و سرعتشان موجود است. به اين معنا كه هر قدر فاصله بيشتر است، سرعت دور شدنشان از ما نيز زيادتر است.

در وهله دوم مقدار اين سرعت را بر اين اساس به دست آوردند كه هر كهكشانى كه در يك ميليون سال نورى قرار گرفته است با سرعت 186 كيلومتر در ثانيه، و آن‏كه در فاصله دو ميليون سال نورى است، دو برابر اين سرعت؛ يعنى 372 كيلومتر، و ديگرى كه در فاصله سه ميليون سال نورى است با سرعت سه برابر؛ يعنى 558 كيلومتر در ثانيه از ما دور مى‏شود.

براى فضا حدى نيست!

بنابر مطالبى كه درباره فضا از نظر اصل گسترش جهان گفته شد نمى‏توان فعلا مرز و انتهايى براى فضا تعيين كرد، زيرا فضا آن قدر وسعت دارد كه اين گسترش سريع و وسيع را مى‏پذيرد، و هرگز نمى‏توان آن را محدود كرد، زيرا سرعت انبساط و گسترش به حدى است كه هر لحظه شعاع عالم هستى وسيعتر مى‏گردد.

طبق گفتار پى‏يرروسو سرعت انبساط به اندازه‏اى است كه شعاع جهان در مدت دو ميليارد سال دو برابر مى‏شود.

طبق اين حساب، اين جهان چندين ميليارد سال عمر خواهد كرد و در اين مدت چه اندازه بر شعاع آن افزوده خواهد شد؟ خدا مى‏داند و بس.

آيا جهان كنونى مرزى دارد؟!

دانشمندان پس از اينكه به وسعت فضا پى بردن، مسأله ديگرى را مطرح كردند:

آيا میتوان مرزى براى جهان كنونى معين كرد؟

آيا جهان اساسا مرزى دارد يا بی ‏نهايت است؟

چندى قبل در يكى از جرايد اين بحث درج شده بود: دانشمندان كشورهاى جهان از چند سال پيش براى يافتن پاسخ اين سؤال كه حدود عالم هستى به كجا ختم مى‏شود تلاش خود را چند برابر كرده‏ اند. در اين زمينه همه رشته‏ هاى علوم همكارى میكنند، ولى نقش دانشمندان فضايى در آن بيشتر است.

قويترين تلسكوپ موجود جهان كه در رصدخانه پالومار كاليفرنيا نصب شده، آيينه‏اى به قطر پنج متر دارد و با آن كهكشانهايى را ديده‏اند كه پنج هزار ميليون سال نورى با زمين فاصله دارد. بدين ترتيب تاكنون وجود صد هزار ميليون كهكشان مسجل شده است.

دستگاه ديگر كه براى كاوش در فضا به كار مى‏رود، راديو تلسكوپ نام دارد.

اين دستگاه به جاى اشعه نورى ستارگان، امواج راديو الكتريك آنها را ضبط مى‏كند؛ و اين امواج طول موجهايى بين يك سانتيمتر تا بيست متر دارند. دانشمندان امواج راديويى اين فرستنده‏هاى كيهانى را روى آنتن‏هاى مشبك فلزى مى‏گيرند. اين آيينه‏هاى مشبك فلزى، بسيار بزرگ هستند. از جمله يكى از آنها كه در منچستر نصب شده 76 متر قطر دارد.

بعضى از كهكشانها را كه به وسيله تلسكوپ بزرگ رصدخانه پالومار هم نمى‏توان ديد، تنها به كمك راديو تلسكوپ مى‏توان مشاهده كرد. آنها تنها ده ميليارد سال نورى با زمين فاصله دارند.

راديو تلسكوپهاى موجود مى‏تواند ردپاى ستارگانى را كه تا بيست هزار ميليون سال نورى با زمين فاصله دارند، بيابند!

با كمك اين وسايل و بسيارى ادوات ديگر، دانشمندان سرگرم كاوش در فضا هستند و قصدشان اين است كه مرزى براى اين جهان هستى تعيين كنند؛ مرزى كه به گمان ما بايد وراى آن هيچ چيز وجود نداشته باشد؛ نه ستاره، نه كهكشان، نه فضا.

دانشمندان فضايى معتقدند به زودى با تكميل راديو تلسكوپهاى نوين، به اين مرز دسترسى پيدا خواهند كرد و بدين ترتيب خواهند توانست نقشه‏اى از عالم هستى و محل ستارگان به وجود آورند.

دانشمندانى كه با دقت بيشترى اين معماى بزرگ، و راز دقيق آفرينش؛ يعنى موضوع تعيين مرز عالم هستى را مورد مطالعه قرار داده‏اند، هنوز از نظر علمى بلا جواب مى‏دانند.

ما در اين‏جا توجه شما را براى نمونه به گفتار گروهى از دانشمندان بزرگ اين فن جلب مى‏كنيم.

برونو بورگل مى‏گويد: بهتر است از اين مسائل (مرز جهان هستى كجاست؟) كه هنوز لاينجل به نظر مى‏رسد صرف نظر كنيم، زيرا ما را به وضع و حال نابينايى كه با چوب دست خود در صحراى بى‏كرانى ميان مه كورمال كورمال مى‏كند، دچار مى‏سازد!.

آنترى وايت مى‏گويد: مورچه‏اى را در جنگلى پر درخت تصور كنيد، خنده‏آور و ناممكن به نظر مى‏رسد اگر خيال كنيم كه اين مورچه مى‏خواهد شكل جنگل را دريابد! وضع ما مردمان خاكى در اين گردون درست به اين مورچه مى‏ماند!.

ژرژ كاموف‏ پيش از بحث مفصلى كه در زمينه محدود بودن و عدم محدوديت عالم هستى مى‏كند مى‏گويد: هنوز خيلى بايد كار كنيم تا روزى بتوانيم به صراحت بگوييم كه جهان محدود است يا نامحدود.

...............................
منبع: www.ghadeer.org