الحمد لله رب العالمين ، والصلاة والسلام على أشرف الأنبياء والمرسلين سيدنا ونبينا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين

موضوع سو ء ظن موضوع بسیار مهمی هست که متاسفانه درجامعه ما زیاد به چشم می خورد . می بینیم که افراد بدون تحقیق و بدون اطلاع ، مسا ئلی را به دیگران نسبت می دهند که در آنان وجود ندارد دیدیم ومشاهده نمودیم که چطور در مورد دیگران قضاوت می نمایند و شایعه را انتشار می دهند.

بنده در این مقاله به حول قوه الهی به این معضل اشاره می نمایم باشد که تلنگری برای همه ما باشد چرا که اگر سوءظن در بین ما رواج پیدا نماید دیگر اعراض وناموس دیگران در امان نخواهد ماند .

همه ما می دانیم که دین مبین اسلام برای سعادت بشریت فرستاده شده ومقاصدی دارد که این مقاصد عبارتند از حفظ دین، حفظ نفس، حفظ عقل و حفظ مال. به تبع آن ناموس وآبروی مردم هم در اسلام بسيار مهم وحیاتی هست و اسلام اجازه نمی دهد كه آبروی اشخاص در معرض خطر قرار بگیرد به همین خاطر سوءظن وتجسس وغیبت را حرام می داند آنجا كه مي فرمايىد «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا» دقت بفرمایید که خدای متعال از سو ءظن نسبت به دیگران به شدت نهی می کند.
اجتنبوا یعنی دوری نمایید ورسول خدا به صراحت از سوءظن نسبت به ديگران منع نموده اند آنجا که می فرماید (( إياكم والظن فإن الظن أكذب الحديث ولا تجسسوا ولا تحسسوا ولا تحاسدوا ولا تباغضوا ولاتدابروا وكونوا عباد الله إخوانا)). در این حدیث به صراحت اشاره شده که سوءظن وگمان بد داشتن نسبت به دیگران دروغ ترین سخنان محسوب می شود.
ظن وگمان بد یک نوع تهمت به دیگران محسوب می شود که گناه بس عظیمی دارد اما علت چیست که عده ای به این صفت رذیله عادت دارند؟ علت را می توان در دو امر دانست که عبارتند از:
1- فرو رفتن در گناهان ومعاصی ودوری از فرامین خدا چرا که انسان مومن هیچ گاه نسبت به دیگران سو ء ظن ندارد.
2- کوتاهی نمودن در اعمال نیک مانند عیادت مریضان ، تشییع جنازه ، پایبندی برنوافل و سنت ها.

اما اسباب سوء الظن چیست؟

سو ء ظن نسبت به دیگران داشتن و دیگران را با دید منفی نگریستن اسباب های مختلفی دارند که به چند تا از آنها اشاره می نمایم:

1 – اینکه ما خودسرانه وبدون علم نسبت به دیگران قضاوت نماییم قضاوت سوء نسبت به افراد از عواملی هست که می تواند سوءظن را حاصل نماید زیاد دیدیم وشنیدم که خیلی از افراد نسبت به همدیگر قضاوتهای بسبار بد دارند که این امر بسیار ناپسند است .

2- دومین مساله که می تواند منجر به سوء ظن در افراد شود عدم شناخت منهج صحیح در مورد حکم نمودن بر اشخاص هست.
در متون اسلامی ما به این امر تاکید شده که ما به ظاهر افراد حکم نماییم و سرائر به خدا مربوط است چون اوست که به نهان انسان ها مطلع است.
در صحیح بخاری ومسلم در داستان اسامه بن زید رضی الله عنه آمده که : (بعثنا رسول الله - صلى الله عليه وسلم - في سرية... فأدركت رجلاً فقال: لا إله إلا الله، فطعنته فوقع في نفسي من ذلك فذكرت للنبي - صلى الله عليه وسلم - فقال رسول الله - صلى الله عليه وسلم - : (( أقال لا إله إلا الله فقتلته)) قلت: يا رسول الله إنما قالها خوفًا من السلاح، قال :( أفلا شققت عن قلبه حتى تعلم أقالها أم لا ) ؟! فما زال يكررها علي حتى تمنيت أني أسلمت يومئذ) .......الحديث.
در این حدیث رسول مکرم اسلام اسامه را توبیخ سخت می نماید که چرا به ظاهرحکم ننمود وقضاوت سریع نموده است اسلام براین امر تاکید داشته ودارند که افراد نباید هر حرفی را بدون دلیل ومدرک قبول نمایند ( يا أيها الذين ءامنوا إن جاءكم فاسق بنبأ فتبينوا ...) .
تبیین بسیار مهم است پس مساله سوءظن مساله بسیار بدی در اسلام است که اگر در جامعه شیوع پیدا نمود شالوده جامعه را از بین می برد و حس اعتماد از انسانها سلب می نماید.
خداوند متعال می فرمایند: «اجتنبوا كثيرا من الظن إن بعض الظن إثم» بسیاری از مفسرین ظن را به تهمت تعبیر می کنند. الله متعال در سوره نجم می فرمایند که : «إن الظن لا يغني من الحق شيئاً »

3- سومین مساله از اسباب سوءظن در جامعه اتباع از هوا وهوس است که در اول هم به آن اشاره نمودم به این معنا که انسان وقتی اسیر و تابع شهوات خودش شد دیگر برای او مهم نیست که با افراد چگونه برخورد نماید به مجرد اینکه ازدیگری رنجید یا خوشش نیامد به هر دلیلی سوءظن او شروع می شود .

4- وقوع در شبهات مخصوصا جاهایی که انسان در مواطن تهمت باشد می تواند از اسباب سوءظن باشند به همین خاطر رسول خدا صلی الله علیه وسلم می فرمایند: ( دع مايريبك إلى ما لا يريبك )رواه والترمذي والنسائي.
پیامبر خدا چنان با مساله سوءظن برخورد می نمود که حتی وقتی با زنش صفیه داشت راه می رفت واصحاب ایشان را دیدند فرمود: ایشان زن من صفیه است اصحاب تعجب نمودند که یا رسول الله ما به شما شک نداریم ولی ایشان فرمودند خواستم که اصلا سوءظنی در شما به وجود نیاید چرا که شیطان در مجرای دم انسان در حرکت است حدیث را ذکر می کنم که خود ام المومنین صفیه بنت حیی رضي الله عنها روایت می نماید: (كان النبي صلى الله عليه وسلم معتكفا فأتيته أزوره ليلا ، فحدثته ، ثم قمت لأنقلب فقام معي ليقلبني ، فمر رجلان من الأنصار فلما رأيا النبي عليه الصلاة والسلام أسرعا فقال عليه الصلاة والسلام : (على رسلكما ، إنها صفية بنت حيي ) فقالا : سبحان الله يارسول الله !! قال:((إن الشيطان يجري من الإنسان مجرى الدم، وإني خشيت أن يقذف في قلوبكما شراً، أو قال: شيئًا)).
پس رسول خدا با این کار خواستن تمام منافذی که منجر به سوءظن می شود را مسدود نماید .

5- پنجمین مساله از اسباب سوءظن را می توان در مراعات ننمودن آداب اسلامی در مساله تناجی ودر گوشی حرف زدن دانست .
خدای متعال آداب نجوا را بیان نمودند يقول الله تبارك وتعالى: [ يا أيها الذين ءامنوا إذا تناجيتم فلا تتناجوا بالإثم والعدوان...] چرا چون [ إنما النجوى من الشيطان ليحزن الذين ءامنوا..] رسول خدا میفرمایند : (( إذا كنتم ثلاثة فلا يتناجى اثنان دون آخر)) خب به جه علت خود رسول خدا مشخص نموده اند ؟(( من أجل أن ذلك يحزنه))

این مسائل که ذکر نمودیم از اسباب سوء ظن به حساب می آیند که می توان با پرهیز از آنها راه علاج از این صفت رذیله را هموار ساخت.
در مبحث دوم بحول قوه الهی به مساله علاج سوءظن اشاره خواهیم کرد.

...........................................................
نویسنده: شیخ ابراهیم ابراهیمی (مدرس مدرسه علوم دینی اسماعیلیه و امام جمعه روستای کنار سیاه)