مسجد جامع اموی در دمشق یکی از شاهکارهای معماری اسلامی است که قدمتی چهار هزار ساله دارد و دارای سه مناره و چهار محراب است.


مسجد جامع اموی در قلب شهر قدیمی دمشق واقع شده است و تاریخ گسترده ای در تمامی عهدها و زمان ها دارد.


مسجد جامع اموی در ابتدا بازار بوده و در قرن اول میلادی در زمان رومی ها این مسجد ، معبد بوده است . پس از آن به کنیسه تبدیل شده و به نام «قدیس یوحنا» یا «مارى یوحنا» خوانده مى‏شده است.


هنگامی که مسلمانان وارد دمشق شدند، کلیساهاى فراوانى در این شهر بود که بعضى از آنها طبق معاهده صلح در مقابل نیمى از کلیساى اصلى شهر در دست مسیحیان ماند و مسلمانان نیمه دیگر را تبدیل به مسجد کرده و در آن به نماز مى‏پرداختند که بعدها جامع اموى به جاى آن ساخته شد.


پس از آن «ولید بن عبدالملک» سال 705 میلادی کلیسا را به مسجد تبدیل کرد و از نو آن را بنا کرد و برای ساخت آن از بهترین زینتها و سنگهاى مرمر براى تزئین در مسجد به کار گرفته شد.


بر فراز شبستان مسجد، گنبدى به نام «نسر یا عقاب» ساخته شد و ستون هایى در زیر آن قرار داده شد و آن را با طلا و جواهر و پوشش هاى حریر مزین کردند محراب مسجد را با جواهر و قندیل هاى طلا و نقره، معرق هاى زیبا و زنجیرهاى طلا آراسته کردند.


بناى مسجد در دوران «ولید بن عبدالملک» هفت سال به طول انجامید و ساخت آن نیمه کاره تمام شد و بقیه قسمت هاى آن را «سلیمان بن عبدالملک» تمام کرد.


مساحت مسجد جامع اموی به 157×97متر و مساحت حرم به 136×37متر و مساحت صحن به 5/22×60متر می رسد.


این مسجد چهار در ، باب البرید از غرب، باب جیرون از شرق، باب الکلاسه از شمال و باب زیاده از جنوب دارد و این درها در از هنگام بناى مسجد براى ورود و خروج در چهار سمت آن قرار داشته است.


این مسجد داراى سه مناره بزرگ است که از سنگ و به صورت مربع ساخته شده و در سمت شمال، جنوب غربى و جنوب شرقى قرار دارد.


مناره شرقی به «منارة البیضاء» و «مناره عیسى» معروف است. می گویند در آخرالزمان حضرت عیسى علیه السلام بر این مناره فرود خواهد آمد.


مناره شمالى به ماذنه «العروس» مشهور است. آن را بدین جهت مناره عروس گفته‏اند که در زمان هاى‏ قدیم، مردم به هنگام اجراى مراسم عروسى و جشن ها، با نصب چراغ و آویزان کردن دستمال‏ها و پارچه‏هاى رنگارنگ آن را تزئین مى‏کرده‏ اند و معتقد بودند این عمل باعث برکت خواهد شد. مناره غربى به مأذنه «آق باى» معروف است.


شبستان مسجد داراى بیست ستون در سمت شرق و بیست ستون در سمت غرب بوده و چهار ستون اصلى و بزرگ به ابعاد3× 2در وسط آن قرار دارد که پایه‏هاى گنبد بزرگ مسجد یعنى «قبة النسر» است.


ارتفاع داخلى این گنبد بیش از سى متر بوده و تماماً از سنگ و با گچ سفید تزئین و بازسازى شده است. بر روى چهل ستون مذکور، چهل ستون کوچک دیگر قرار دارد.


این ستونها به صورت‏ هلالى شکل هستند که سقف مسجد را که شاید بتوان گفت بلندترین سقف موجود در میان مساجد جهان است، را نگه داشته ‏اند.

در شبستان مسجد اموى چهار محراب قرار دارد که هر یک مخصوص یکى از فرق چهارگانه اهل سنت است. یکى از آنها در وسط و دو محراب دیگر در سمت راست آن و محرابى نیز در سمت چپ آن قرار دارد.

محراب وسط که اصلى و بزرگتر از بقیه است مخصوص مالکيها است. محراب هاى سمت راست از حنفي‏ها و حنبليها و محراب سمت چپ نیز از آن شافعيها است. در عصر ممالیک در هر چهار محراب نماز مى ‏گذاشته ‏اند.

در مسجد جامع اموی مقام راس حضرت یحیی(ع)، قبر و مقام هود(ع)، مقام حضرت خضر(ع) که در این مسجد نماز می گذاشتند، قرار دارد.


در این مسجد همچنین، محراب و مقام حضرت زین العابدین قرار دارد. هنگامى که امام سجاد در حال اسارت در مسجد اموى حضور داشتند، در شمال شرقى جامع و در مکانى به تهجد و عبادت مى‏ پرداختند.


در مسجد جامع اموی مقام راس الحسین نیز قرار دارد. هنگامى که کاروان اسرا و سرهاى بریده شهدا به سمت دمشق در حرکت بود، سر مبارک امام حسین در پایان همه سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده مى‏شد.

سر مبارک امام حسین در گوشه شمال شرقى مسجد در اطاقکى قرار دادند. این سر چند روز در این مکان قرار داشت. بعدها در آنجا بقعه‏ اى بیادبود این حادثه غم انگیز ساختند که به «رأس الحسین» مشهور شد.


این مکان پس از محراب و مسجد «امام زین العابدین» در داخل اطاقى به ابعاد 4× 3 متر قرار دارد و در جدار داخلى گنبد آن اسامى ائمه نقش بسته است.


در داخل شبستان مقام امام سجاد محفظه ‏اى از نقره و بسیار کوچک به اندازه سر یک انسان در داخل دیوار به یاد محل قرار دادن سر مبارک حضرت جاسازى شده است. در سمت چپ این محفطه نقره ‏اى، شبستان و یا اطاقى که از آن‏ یاد کردیم به وسیله درى آهنین جدا مى‏ شود.

در سمت چپ آن ضریحى کوچک از نقره و به صورت مستطیل با ابعاد 1.5× 1 متر مى‏باشد. داخل این مکان یا ضریح، پایه‏اى مستقر شده و بالاى آن چیزى به شکل سر با پوشش قرمز رنگ که گویا از چوب و یا سنگ ساخته ‏اند قرار داده شده است.


مسجد جامع اموی در طول قرون مختلف تعمیرات و توسعه‏هایى در آن انجام شده و همچنین بر اثر چندین آتش سوزى، بسیارى از قسمت هاى آن در آتش سوخته است.